Past.am-ը զրուցել է Ռազմավարական և ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի ղեկավար, քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանի հետ.
– Պարոն Սարգսյան, ասում են, որ այս տարիների ընթացքում մեր երկրի ինքնիշխանության աստիճանը բավականին նվազել է: Այդպե՞ս է:
– Դա գալիս է մարդկանց պատկերացումներից: Գուցե զարմանաք, բայց Հայաստանը հետխորհրդային երկրներից միակն է, որը դասական անկախության հռչակագիր չունի: 1990–ի օգոստոսին ընդունվել է ընդամենը Հայաստանի Հանրապետություն ստեղծելու մասին հռչակագիր, ուր նշված է, որ Հայաստանը կանգնում է անկախ պետություն կառուցելու ճանապարհին:
Մինչդեռ բնական է, որ սուվերեն պետություն ստեղծելու ամենակարևոր քայլը պետք է լիներ այն, որ հանրաքվեից հետո հռչակագիր ընդունվեր Անկախ Հայաստանի մասին: Մի բան, որը չի արվել:
– Եվ ինչո՞ւ չի արվել: Միտումնավո՞ր էր, թե…
– Դա գալիս էր պետության մասին մարդկանց պատկերացումներից: Այն ժամանակների քաղաքական էլիտան խորը համոզմունք ուներ, որ պետությունը պետք է կառուցել պայմանավորվածություններով՝ բոլորի հետ: Գնալ Ռուսաստանի հետ խոսել, Իրանի հետ խոսել, թուրքերի հետ խոսել, Եվրոպայի հետ և այլն: Այսինքն՝ խոսելո՛ւ միջոցով և ոչ թե ինքնորոշվելու ճանապարհով:
– Գուցե դա մեր թուլությունի՞ց էր գալիս: Մենք այդքան ուժ չունեինք, որ ասեինք՝ ա՛յս ենք, և՝ վերջ:
– Դա ուժեղ և թույլ լինելու հետ կապված հարց չէ: Այն կապված է աշխարհընկալման հետ: Հայաստանում նույն ձևով փորձ էր արվում ստեղծել նաև առաջին հանրապետությունը: 1918–ին, երբ Ռուսաստանը քանդվեց, գոյություն չունեցող Ադրբեջանը զրոյից հռչակեց իր պետությունը, Վրաստանը հռչակեց իր անկախությունը, իսկ Հայաստանը չհռչակեց: Միանգամից թուրքերն ինչ–որ բան առաջարկեցին, վազեցին Բաթումի: Հետո ռուսներին դիմեցին հարցով և այլն, և այլն:
Այսինքն՝ առաջին իսկ օրվանից այս մոտեցումն արմատավորվել է նաև ներկա Հայաստանի վարած քաղաքականության մեջ: Եվ մինչ օրս այդպես է:
– Գուցե կոշտ ձևով հարցը չենք դրել, հրապարակավ չենք ասել, բայց մտածել ենք, որ մեր ուղենիշը պետք է լինի դեպի անկախություն ու ինքնիշխանություն գնա՞լը: Այս տարիների ընթացքում դա չի՞ նկատվել մեր քաղաքականության մեջ:
– Գիտեք, այդ ամենը գալիս է ուժի վերաբերյալ պատկերացումներից: Մարդիկ փորձում էին այդ ուժը գտնել: Ի վերջո պետություն էին ստեղծել, և համապատասխան ուժ պետք է հավաքվեր պաշտպանության, նաև զարգանալու համար: Իսկ որտե՞ղ էին այն փնտրում: Փնտրում էին վերը նշված այդ հարաբերություններում: Բայց ուժը գալիս է միայն ինքնորոշումից՝ սուվերենությունից:
Ընդ որում, ես նկատել եմ, որ շատերը դրանից վախեցել են: Մի բան հիշեցնեմ՝ երբ ԽՍՀՄ–ն արդեն քայքայվում էր, և Հայաստանը գնում էր հանրաքվեի, ասվում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղը մնա Սովետական Միության մեջ: Այսինքն՝ մնա չեղած պետության մեջ:
Իսկ ինչի՞ց է գալիս այս մտայնությունը: Նրանից, որ մարդիկ չէին հասկանում ինքնորոշման էությունը, ուժը նրա մեջ չէին փնտրում:
– Բայց այն ժամանակ եկանք գիտակցության, որ պետք է հենվենք մեզ վրա և բացառենք կողմնորոշումները: Դա հիմք չէ՞ր հանդիսանում, որ ինքնորոշման գաղափարին նաև այլ կերպ մոտենանք:
– Տեսեք ինչ իրավիճակներ ստեղծվեցին. ի վերջո Ղարաբաղը հռչակեց իր անկախությունը: Նաև պատերազմից հետո դրսի զորք չընդունեց իր տարածքում: Ռուսաստանը երկար բանակցություն էր վարում կոնֆլիկտի տարածք զորք մտցնելու համար, բայց նրան դա չհաջողվեց:
Իսկ անմիջապես մի երկու ամսից ռուսական բազայի հիմքը դրվեց Հայաստանում: Կրկին վախենալով՝ բերեցին–դրեցին:
Եվ այս ամենը ռեալ պայքարի, տեսակետների բախումների հետևանքով էր. մի բան հաջողվում էր, մի բան՝ ոչ: Մինչև այսօր էլ մարդիկ կան, որ գիշեր–ցերեկ մի բան են մտածում՝ ռուսական կամ մեկ այլ զորք բերեն–մտցնեն Ղարաբաղ:
– Սա գուցե նաև գալիս է մեր ազգային ճակատագրի՞ց, մի խոսքով՝ ազգային մեր վախերից: Իսկ չկա՞ն նաև օբյեկտիվ հանգամանքներ. առանձնացող հետխորհրդային մյուս երկրներո՞ւմ այդ հարցն ինչպես էր լուծվում:
– Եղել են, որ պարզապես փլուզվել են: Քանի որ այնքան արհեստական պետություններ էին, որ հերիք էր վերանար սովետական օրենքը և փլուզվեին: Ինչպես Ադրբեջանը, Վրաստանը: Եղել են նաև, օրինակ, Թուրքմենիայի նման արհեստական միավորումներ, որ իրենք էլ չեն հասկացել, թե ինչ է կատարվել: Մինչև հիմա էլ այդ վիճակների մեջ են:
Այսինքն՝ ամեն ինչ գալիս էր այն բանից, թե տվյալ ժողովուրդը հոգեբանորեն ինչպե՞ս էր այդ վիճակը ընկալում: Ի վերջո ո՞վ էր տեսել, որ հանկարծակի և օրենքով պետություն վերանար:
Իսկ մեր երկրի ձևավորումը ընթացել է պայքարի մեջ: Այդ իսկ պատճառով եղել են նաև ներքին այդ վեճերը, տեսակետների բախումները: Սակայն, բոլոր դեպքերում, մենք չկարողացանք մեզանում հաստատել սուվերենության գաղափարը:
Մարդիկ չեն հավատում, անգամ ծիծաղում են, երբ ես ասում եմ, որ Ղարաբաղը պետք է միջազգայնորեն ճանաչվի: Չկա խորքային համոզմունք այդ հարցում: Անվերջ թերահավատ խոսակցություններ եմ լսում՝ «մենք ո՞վ ենք», «ուժն է ծնում իրավունք» շարքից:
Երբ հարցնում ես՝ իսկ ուժը որտեղի՞ց է ծնվում: Դե, այդ դեպքերի համար էլ պատրաստ է պատասխանը՝ պետք է հովանավոր ունենաս, հովանավո՛ր. առանց հովանավորի ոչ մի բանի չես հասնի:
Բայց այս հարցում չգիտեն մի բան, թե ինչո՞ւ են հովանավորում և ո՞ւմ են հովանավորում: Իսկ հովանավորում են միայն քաղաքական սուբյեկտին: Հովանավորում են նրան, ով ինքնորոշվել է: Նրան, ով ինքնորոշման ակտ է դրել սեղանին:
Գոհար Սարդարյան