Ադրբեջանը, ի տարբերություն Հայաստանի, լավ է հասկանում իրավունքի նշանակությունը միջազգային քաղաքականության մեջ։ Այդ մենք ենք համարում իրավունքներից հրաժարվելու սկզբունքը սեփական անվտանգության ապահովման միջոց։ Սրա վրա չպետք է զարմանաք՝ այս ավանդույթը մնացել է «փրկության համար օտարներին ենթարկվելու» ժամանակներից։
Մտադրություն ունենալով խոսել այն հայրենիքի ճակատագրի մասին, որից բռնի կերպով հայաթափվել են 17-րդ դարում, ես հանդիպեցի մեկ ցայտուն փաստի, որի մասին նախապես ուզում եմ խոսել առանձին: Շատերը, հավանաբար, լսել են «Արեւմտյան Ադրբեջանի» մասին ադրբեջանցիների առակի մասին։
Այսպիսով, պարզվում է, որ 2023 թվականի հունվարին ՄԱԿ-ում շրջանառվել է ինքնահռչակ «Արեւմտյան Ադրբեջանի համայնքի» կոչը, որում Համայնքը պահանջում է Հայաստանի կառավարությունից «միջազգային գործընթացի շրջանակներում պայմաններ ստեղծել էթնիկ ադրբեջանցիների՝ Հայաստանում իրենց տները անվտանգ եւ արժանապատիվ վերադարձի համար» եւ խնդրում է միջազգային հանրությանը «աջակցություն ցուցաբերել այս հարցում»:
Այն, որ նամակի հեղինակների մտադրությունները բավականին լուրջ են, բացի 2023 թվականի հունվարի 17-ի նամակից, ՄԱԿ է ուղարկվել այս համայնքի կողմից ընդունված հայեցակարգը՝ «ապահովելու սույն տարածքից վտարված ադրբեջանցիների խաղաղ, անվտանգ եւ արժանապատիվ վերադարձը»։
Իսկ ի՞նչն է մեզ հետաքրքրում այս նամակներում։ Երբեք չգիտես, թե ինչ-որ մեկի անունից տարբեր գործիչներ ինչ կարող են ուղարկել ՄԱԿ: Բայց դա այդպես չէ։ Ի հավելումն այս նամակների, մենք ունենք Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների հայտարարությունների փաստեր «Հայաստանի Հանրապետության իրավական հիմքերի կասկածելիության» եւ այդ իրավունքները վիճարկելու նրանց մտադրության մասին։ Այստեղ մենք պարզապես գործ ունենք վերածնված հայկական պետության թեմայի հետ։ Ավելի կոնկրետ՝ այս պետության նկատմամբ հարեւաններից մեկի վերաբերմունքով։ Նույնիսկ ավելի կոնկրետ՝ այս պետության ստեղծման փաստի վերաբերյալ պնդումներով։ Հարցականի տակ է դրվում հայ ժողովրդի՝ պետականություն ունենալու բուն լեգիտիմությունը:
Այս պնդումները հիմնավորվում են ադրբեջանցիների նախնիների ոտնահարված իրավունքների մասին համատեքստից դուրս հանված՝ փոխարինված թեզերով։ Այսպիսով, այս «հայեցակարգում» նշվում է, որ «վերջին երկու դարերի ընթացքում ադրբեջանական ժողովուրդը մեծապես տուժել է զինված հակամարտություններից, օկուպացիայից, էթնիկ զտումներից, բռնի վերաբնակեցումից եւ ցեղասպանությունից։ Ադրբեջանցիների լիակատար վտարումը ներկայիս Հայաստանի տարածքից, որտեղ նրանք ժամանակին բացարձակ մեծամասնություն էին կազմում, ավարտվեց 1991 թվականին… Այս գործընթացը հատկապես դժվար եւ անողոք էր 1905–06, 1918–21, 1948–53 եւ 1987–91 թվականներին»։
Բացի դրանից, պահանջներն արվում են հետեւյալ հաջորդականությամբ. «վերադարձի գործընթացը պետք է վերականգնի արեւմտյան ադրբեջանցիների բնակեցման օրինաչափությունը մինչեւ էթնիկ զտումները: … Համայնքը չի վստահում այս պետության անվտանգության խնդիրներին եւ կարեւոր է համարում արեւմտյան ադրբեջանցիների վերադարձին ենթակա տարածքներում տեղակայել համապատասխան մանդատով անվտանգության միջազգային առաքելություն՝ բաղկացած այն երկրների ուժերից, որոնց վստահում են… պատրաստ է ապրել խաղաղ, այլ երկրներից իրենց հայրենիքում վերաբնակված հայերի հետ կողք կողքի։ Համայնքը խնդրում է ՄԱԿ-ի անդամ երկրներին, ՄԱԿ-ին եւ այլ համապատասխան միջազգային կազմակերպություններին` աջակցել ադրբեջանցիների անվտանգ եւ արժանապատիվ վերադարձին»:
Իսկ ի՞նչ է նշանակում այդ ամենը։ Վերջին անգամ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը Լաչինում ասել է, որ Հայաստանի հետ խաղաղության պայմանագիրը պետք է ստորագրվի Ադրբեջանի պայմաններով, այդ թվում՝ Ադրբեջանի առաջարկած քարտեզների հիման վրա։ Հակառակ դեպքում նրանց զորքերը կկանգնեն այնտեղ, որտեղ հարմար են գտնում:
Նման հայտարարությունների խորապատկերին ադրբեջանցիների՝ Հայաստանում սեփական պայմաններով հաստատվելու պնդումները հանդես են գալիս որպես հայկական պետության փուլային լուծարման առաջարկ։
Բայց այստեղ հարց է առաջանում՝ ինչի՞ վրա են հույս դնում մի ժողովրդի ու երկրի ներկայացուցիչներ, ովքեր ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո արդեն հասցրել են ավելի քան 400 հազար հայի վտարել իրենց ինքնահռչակ պետության տարածքից։ Պատմական արդարությա՞ն վրա, թե՞ այն բանի վրա, որ նրանք կկարողանան միջազգային հանրությունից ստանալ իրենց նոր մտադրությունները կյանքի կոչելու իրավունք։
Նրանց չի կարելի միամիտ համարել։ Ուստի պարզ է, որ խոսքը հորինված իրավունքների համար պայքարի հաջորդ փուլի մասին է։ Այս հարցում ադրբեջանցիները խելամիտ են: Պատմական իրավունքի մասին բամբասանքի հիմքերը միշտ կարելի է գտնել այնպիսի գոտում, ինչպիսին Կովկասն է։
Հաջորդիվ՝ այն մասին, թե ինչի վրա է հույսը դնում Ադրբեջանը։
Մանվել Սարգսյան