2018-ը սկսվեց թանկացումների ալիքով, որը հանրային մեծ դժգոհության առիթ դարձավ:
Այդ մասին նախօրեին խոսեց նաև երկրի ղեկավարը: Քաղաքական ուժերից էլ միայն «Ելքը» հայտարարեց, որ թանկացումների դեմ պատրաստվում է բողոքի երթ կազմակերպել: «Իրատեսի» հետ զրույցում Ռազմավարական և ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի (ՌԱՀՀԿ) տնօրեն ՄԱՆՎԵԼ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ նախ նկատեց, որ Հայաստանի պարագայում պետք չէ արտաքին և ներքին քաղաքականությունը տարանջատել, ներքին որոշումներն ու քայլերը պայմանավորված են դրսից եկած հրահանգներով: Ըստ քաղաքագետի, շատ բարդ է կանխատեսել, թե այս տարի ինչպիսի իրավիճակ կլինի տարածաշրջանում և ինչ հետևանքներ կունենա Հայաստանի համար` հաշվի առնելով նաև իրանյան վերջին զարգացումները:
-Տարին սկսվեց թանկացումներով, ինչը ենթադրում է, որ տնտեսապես բավականին ծանր տարի է լինելու: Քաղաքական առումով ևս հեշտ չի լինելու, լուծվելու է վերջին շրջանի ինտրիգը, փոխվելու է կառավարման մոդելը: Ըստ Ձեզ, ինչպիսի՞ տարի ենք ունենալու:
-Թե ինչ տարի կունենանք, գլխավորապես պայմանավորված է տարածաշրջանային թոհուբոհով: Իզուր չէ, որ տարեվերջին Սերժ Սարգսյանը Վրաստանում շոշափում էր այլընտրանքային ճանապարհների, էքստրեմալ վիճակների մասին հարցը: Հասկանում են, որ վաղը հնարավոր է Իրանի ճանապարհն էլ փակվի: Այս դիտակետից պետք է վերլուծել իրավիճակը: Որքան հետևում եմ պաշտոնյաների հայտարարություններին, չեմ տեսնում խնդիրներին «լայն» նայելու մոտեցումը: Չկա որևէ հարցի լուրջ պատասխան: Անգամ Սերժ Սարգսյանը վերջին խորհրդակցության ժամանակ որևէ կոնկրետ հարցի պատասխան չտվեց:
-Այդ անորոշ վիճակն ինչո՞վ է պայմանավորված:
-Այս իշխանությունների գործունեությունը տարիներ շարունակ կախված է եղել դրսի ուժերի գործողություններից:
-Չկա՞ն ներքին բանաձևեր, տարբեր իրավիճակների համար մտածված սցենարներ:
-Ոչ, չկան, որովհետև հենց իշխանություններն են ամեն ինչ արել, որ մեր ներքին խնդիրները պայմանավորված լինեն դրսի ուժերի գործողություններով: Ես պնդում եմ, որ շատ խնդիրներ կարող էին ներսում լուծվել՝ ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու դեպքում: Ապրիլյան պատերազմից հետո մեր հանրությունը դրա օրինակը պարզ տեսել է: Ամեն ինչ դրսին թողնելու վտանգն այնքան մեծ է, որ արդեն պաշտոնյաները չեն որոշում` իրենք մնալու՞ են իրենց պաշտոններին, թե՞ ոչ: Իսկ աշխարհաքաղաքական այսօրվա իրավիճակում նման պահվածքը չի կարող լավ բանի հանգեցնել: Ասել է՝ դու բացարձակ քո ինքնավարության վրա հույս չես դնում, փախչում, սարսափում ես սուվերեն որոշումներից: Մինչդեռ բոլորը հակառակն են անում: Հարևան Թուրքիան ողջ աշխարհի հետ կռիվ է տալիս, Իրանը չի թողնում խառնվել իր ներքին գործերին: Մեզ մոտ որքան բարդանում է վիճակը, մենք փախչում ենք խնդիրներից: Սա մեր երկրի ամենամեծ վտանգն է: Եթե իշխանությունում որևէ փոփոխություն էլ լինի, դա կանեն դրսի ուժերը:
-Դրսի ուժ ասելով ու՞մ նկատի ունեք՝ Արևմուտք, ՌԴ:
-Ամեն տեղ էլ մեզ վրա ազդող ուժեր կան: Մոսկվայում կա ու կա, ԱՄՆ-ում էլ, Եվրամիությունը բացարձակ հայտարարում է, թե որոնք են մեր խնդիրները, իմա՝ դուք կոռուպցիա ունեք, մենք գումար կտանք, սուվերեն կլինեք, սակայն դուք քայլեր պետք է անեք: Այսինքն, այնքան բացահայտ է ուժային կենտրոնների գործունեությունը, որ ոչ մի գաղտնիք էլ չկա: Հարցն այն է` այս իշխանություններն ի վիճակի՞ են որևէ քայլ անելու։ Կարծում եմ՝ ոչ: Վերջին տարում առավել համոզվել եմ, որ նույնիսկ եթե ի վիճակի են, պետք է գնան բոլոր տեղերում ասեն, պայմանավորվեն, տեղյակ պահեն ու «դաբրո» ստանան:
-Նախորդ տարեվերջին ԵՄ-ի և Հայաստանի միջև ստորագրվեց համաձայնագիր: Այս տարվա ընթացքում դրա «ծիլերը» կտեսնե՞նք:
-Ստորագրելիս ասել են` պետք է անեք սա-սա, կանեք` կստանաք աջակցություն, չեք անի` չեք ստանա: Այդ քայլերի իրականացումը կախված է Հայաստանի իշխանություններից: Ընդհանրապես զարմանալի է, ինչպես է կոռումպացված իշխանությունը ստորագրել նման փաստաթուղթ, որի կենտրոնում երկու հիմնական խնդիր է՝ ազատ դատավարության ինստիտուտի արմատավորում և կոռուպցիայի դեմ պայքար: Հիմա այս իշխանությունը, որի գոյատևման երկու հենքերը դրանք են, ինչպե՞ս է դրանց դեմ փաստաթուղթ ստորագրել: Ակնհայտ է, որ այդ պահանջները չեն կատարելու:
-ՈՒրեմն ինչու՞ են ստորագրել:
-Պարտադրել են: Ոչ ոք չի պատասխանում հարցին` այդ ինչպե՞ս եղավ, որ Ռուսաստանը հանգիստ ասաց՝ գնա, ստորագրիր: Այնքան պարզ է իրավիճակը, թող ասեն, որ այդպես չէ: Հիմա տարեվերջին զեկուցում են, թե տնտեսական զգալի աճ է եղել, այս ենք արել, այն ենք արել: Թվեր են ասում, որոնց ոչ մեկը չի հավատում: Միակ փոփոխությունը մեքենաների քանակն է, ասել են` հարյուր տոկոսով ավելացել է, իսկապես այդպես է, մայրաքաղաքում մեքենա վարելու տեղ չկա: Բայց չկա մի ճանաչողական մեխանիզմ, որ իրենց նշած աճի ցուցանիշները ստուգես, որ պարզես թվերի իսկությունը: Փոխարենը թանկացումները ցույց են տալիս, որ ընկել ենք փոսի մեջ, ու անկումն ավելի մեծ է: Թանկացումների առնչությամբ երբևէ որևէ խելքը գլխին բացատրություն չի տրվել, կամ այն, ինչ ասել են, որևէ մեկը դրան չի հավատում:
-Բոլորն այս օրերին խոսում են սոցիալական բունտի մասին, դրա հավանականությունը որքա՞ն է:
-Ժողովուրդը դուրս է գալիս ու ճանապարհներ փակում: Խնդիրը մասշտաբներն են: Ընդվզումը մասշտաբային կլինի, թե ոչ, դժվար է ասել:
-Քաղաքական ուժերից միայն «Ելքն» է հայտարարել թանկացումների դեմ երթի մասին, մյուսները չեն երևում, ոմանք էլ համարում են, որ փողոցային պայքարն իրեն սպառել է:
-Քաղաքական կյանքն էլ է ճգնաժամի մեջ: Արդեն քանի տարի է, Հայաստանում քաղաքական իրական գործընթացների մասին խոսելն անիմաստ է: Չկա քաղաքական որևէ գործընթաց: Անցնող տարվա համար տարբեր մոնիթորինգներ, ուսումնասիրություններ եմ նայել, որտեղ ամենաքիչ հանրային հետաքրքրություն ներկայացրել են ընտրությունները: Մարդիկ չեն էլ նայում ընտրությունների վերաբերյալ նյութերը: Սա ապացուցում է, թե որքան է դեգրադացվել քաղաքական կյանքը, որի կրողները կուսակցություններն են: Ոչ մի հետաքրքրություն չկա կուսակցությունների նկատմամբ, որևէ մեկը նրանցից որևէ սպասում չունի: Այս ընտրություններում նոր ուժ էր «Ելքը», որ խորհրդարան մտնելու առաջին օրվանից քարկոծվում է, թե ծախված է: Այս տարիներին կուտակված զայրույթը թափվեց, մեղքերը ջարդվեցին նաև նրանց գլխին: Հանրության թերահավատությունն այն աստիճանին է հասել, որ նույնիսկ նոր եկած ուժին չեն հավատում: Իսկ դեգրադացված կուսակցությունները ինչպե՞ս կարող են ժողովրդի վրա որևէ ազդեցություն ունենալ:
-Իշխանության հանդեպ անվստահությունը հասկանալի է, մարդիկ ուզում են կոնկրետ հարցեր լուծված տեսնել, բայց դրանք տեղից չեն շարժվում: Ինչու՞ է ընդդիմության հանդեպ թերահավատությունն այդքան մեծ:
-Որովհետև տարիներ շարունակ իրենց ընդդիմություն համարողները ցույց են տվել, որ իշխանությունից ոչնչով չեն տարբերվում։ 2014-2015 թթ. չենք մոռացել ծառուկյանական շարժումը, բոլորը հասկացան, չէ՞, թե ում հետ գործ ունեն, ինչպես են դեմագոգիայով մարդկանց գլուխն արդուկում: Սա տարածվում է մյուս բոլոր ուժերի վրա, քանի որ բոլորը խառնված էին այդ գործընթացներում: Այս 25 տարվա ընթացքում ընդդիմությունը երբեք այնպիսի ամոթալի վիճակում չի եղել, ինչպիսին ծառուկյանական շարժումը եղավ: Այս ամենից հետո ժողովուրդը հասկացավ` կապ չունի, որ ուժն իրեն ինչ է որակում՝ ընդդիմություն, թե իշխանություն, միևնույն է, որակը նույնն է: Վերջին ընտրություններում ժողովրդին մեղադրում էին, թե գնացել, փող են վերցրել, պատճառն այն է, որ մարդիկ այդ միջոցառումը ընտրություն չէին համարում, ոչ մի հույս չէին կապում դրա հետ, հիասթափություն էլ չեն ապրել, որովհետև ոչ մի ակնկալիք չունեին: Սա չի նշանակում, թե ժողովուրդը հիմարացել է, հակառակը, ավելի ռացիոնալ է դարձել, չի խաբվում հիմարություններին՝ ով էլ որ ասի:
-Որևէ ուժ չի՞ կարող մարդկանց իր հետևից տանել, ասենք, թանկացումների խնդրով։
-Հիմա մարդիկ ոտքի են կանգնում կոնկրետ իրենց վերաբերող խնդիրը բարձրացնելու և լուծում ստանալու ակնկալիքով: Չեն ցանկանում, որ որևէ քաղաքական ուժ ավելի բարձր խնդիրներ դնի, և իրենք նրա հետևից գնան: Չեն գնա: Նույնիսկ երբեմն ասում են, թե այդ ուժերը մեջտեղ են ընկել, որ գործընթաց խաթարեն, իշխանության ջրաղացին ջուր լցնեն: Գուցե ճիշտ են ասում: Այսօր ողջ խնդիրն այն է` այս իրավիճակը շտկող մթնոլորտ կստեղծվի՞, թե՞ ոչ, մարդիկ լուրջ կվերաբերվե՞ն պայքարի որևէ ձևի: Այս 25 տարվա պայքարի ձևերն իրենց սպառել են:
-Այսօր ունենք խորհրդարան, որտեղ ընդգրկված ոչ մի ուժի հանդեպ հանրային վստահություն չկա, չնայած դրան մենք արդեն խորհրդարանական կառավարման ենք անցնում: Ստացվում է` այս ամենը ձևական բնու՞յթ ունի, քանի որ որոշումների կենտրոնը այլ տեղում է լինելու, խորհրդարանն ինքնուրույն ոչինչ չի որոշելու:
-Այդ մոդելի փոփոխությունը ձևական կողմն է, իրականությունն այլ է: Ապրիլյան պատերազմը և «Սասնա ծռերը» ցույց են տվել, որ երկիրը հայտնվել է տոտալ ճգնաժամի առաջ: Իշխանությունները սա լավ են հասկացել: 2014-ին կարևոր բան կատարվեց, խոշորագույն կոռուպցիոներները զավթեցին իշխանությունը: Հովիկ Աբրահամյանի կառավարությունը օլիգարխիկ համակարգը վերջնական կայացրեց: Երկու տարվա մեջ այս երկիրը վերջնականորեն սնանկացրին: 2016-ին իշխանությունը հանգիստ հեռացրեց այդ օլիգարխներին, իսկ բյուջեն էլ մինչև վերջին կոպեկը թալանված էր: Օլիգարխիայի ուժը փողի մեջ է: Բայց պարզվեց, որ ուժեղագույն օլիգարխները թռան, փաստորեն, փողն էլ չի օգնել: Որոշեցին երկրի ֆինանսատնտեսական ոլորտը հանձնել Ռուսաստանի միլիարդատերերին, որպեսզի փող գտնեն բերեն, բյուջեն վերականգնեն, ինչն արեցին: Հիմա դրսի միլիարդատերերն են այստեղ աշխատում, բյուջե ձևավորում: Վերադառնալով խորհրդարանին, այնտեղ նստած են մարդիկ, որոնք գիտեն, որ հրամանով կոճակ սեղմող են: Մարդիկ նաև պետք է հասկանան, որ իրենց իշխանության էպոխան արդեն ավարտվել է: Եթե Հովիկ Աբրահամյանը հասկանար, որ իր շրջանն ավարտվել է, այսպիսի վիճակում չէր լինի: Չզարմանաք, որ մի օր էլ տեսնեք, որ նա վերնիսաժում նստած արևածաղիկ է վաճառում: Սա խժռող մեքենա է, եթե ժամանակին չեք հասկացել, որ պետք է հեռանաք, անիվների տակ եք մնալու ու ճզմվելու: Այսօր ունես միլիարդ, վաղը նույնքան պարտք ես ունենալու:
-Վերջին շրջանում շատ է խոսվում նաև անվտանգության, բանակի արդիականացման յոթնամյա ծրագրերի մասին: Սա նո՞ր էպոխայի անցում է:
-Ինչպես տնտեսության մի դարաշրջանն ավարտվել է, այնպես էլ` բանակի: Բանակից էլ մաքրվեցին բավական շատ գեներալներ: Միայն կառավարությունը չի մաքրվում: Բայց վատն այն է, որ էլի սպեկուլյատիվ բաներ են առաջ մղվում, ինչպես ազգ-բանակն է: Խնդիրները պետք է հստակ դրվեն, սպեկուլյատիվ բաները թերահավատություն են ծնում: Սա նաև տնտեսությանն է վերաբերում, եթե ցանկանում ես համակարգում փոփոխություններ մտցնել, պետք է իրական մեխանիզմներ մշակես:
-Չնայած օլիգարխների մի մասը դուրս է եկել պետական համակարգից և իշխանության հովանավորությունից, բայց ոմանք դեռ ամուր նստած են և շարունակում են պահպանել մենաշնորհային դիրքը: Նրանց ախորժակը հնարավոր չէ՞ զսպել:
-Ինչպե՞ս կարող են, օրինակ Սամվել Ալեքսանյանին կամ Գագիկ Ծառուկյանին փոխել: Նրանք այնքան խոր արմատներ են գցել, որևէ մեկը կարո՞ղ է նրանց մոտենալ: Եթե քաղաքական բարեփոխումներ չես անում, քաղաքական մոնոպոլիաների արմատները չես կտրում, տնտեսությունը չի կարող շնչել: Բայց այս ճանապարհով չեն գնում:
-ՈՒրեմն ո՞րն է ելքը. էլի ապավինել նոր վարչապետի՞ն, թե՞ համակարգ փոխել:
-Հանրությունն այն գիտակցությանը պետք է հասնի, որ ինքը թելադրի փոփոխությունները:
-Փոփոխություններ ներքևի՞ց:
-Այո, հանրությունը պետք է հասկացնի, որ այսպես այլևս անհնար է: Հովիկ Աբրահամյանը ինչու՞ գնաց «իրենց տուն», որովհետև տասը հոգի գնացին նրա տան մոտ ու ասացին՝ տունդ ծախիր ու տուր բանակին: Դրանից հետո պարզ չէ՞, որ նախագահը կանչել ու ասել է՝ ի՞նչ է, ուզում ես տասը հազար մարդ հավաքվի ու տունդ էլ վառե՞ն: Հիմա էլ այս վարչապետի տունն են ներկայացնում, մի ճգնաժամի ժամանակ էլ այնտեղ կգնան: Այսինքն, ժողովուրդն է հարցերը լուծում: Բոլոր երկրներում, որտեղ ժողովուրդը կարողացել է իր խնդիրները հստակ ձևակերպել, հաղթել է:
-Սովորաբար, երբ երկրի ներսում ներքին լարվածություն կա, դրանից օգտվում են դրսի ուժերը և ուղղորդում: Ինչպե՞ս ժողովուրդը հանրային ճնշմամբ հասնի փոփոխությունների՝ առանց դրսի ուղղորդման:
-Միշտ էլ այդ ուղղորդումները կան: Երբեք մի բաժանեք ներքին և արտաքին քաղաքականությունը, դա փոխկապակցված գործընթաց է: Հնարավոր չէ, որ դուք որևէ գործ փորձեք անել ու մի տասնհինգ տեղից դրանով չհետաքրքրվեն ու չօգտագործեն դա: Սակայն դրանով պայմանավորել մեր գործողությունները մեծագույն սխալ է: Մի՞թե ղարաբաղյան շարժումից չեն փորձել օգտվել: Ով ասես օգտվել է, հետո՞ ինչ: Դու պետք է քո խնդիրը ձևակերպես ու մինչև վերջ գնաս:
-Ո՞րն է հասարակության այսօրվա գերխնդիրը, որը պետք է ձևակերպել ու մինչև վերջ գնալ:
-Հենց նույն Կարեն Կարապետյանը, երբ դարձավ վարչապետ, հստակ ձևակերպեց՝ երկրի հիմնական խնդիրը ստվերն է: Իսկ քաղաքական տեսանկյունից պետք է առաջնային համարել երկրում օրինականության հաստատումը: Այսինքն, «Կուսակցությունների մասին» օրենք պետք է լինի, որ ամեն գյադա-գյուդա իրավունք չստանա ընտրություններին մասնակցելու: Մեզ մոտ հակառակն է, դրա համար ամեն բանդիտ կարող է իշխանության գալ: Ընտրությունների վերաբերյալ օրենսգիրք պետք է ընդունվի, որպեսզի շատերն իրավունք չստանան քվեարկելու գնալ, որից հետո պետք է հակամենաշնորհային օրենք ընդունել, դա աշխարհում կոչվում է դեկապիտալիզացիայի օրենք: Այս երեք օրենքները դնում ես Սահմանադրության հիմքում ու նոր Սահմանադրություն ես ընդունում: Բոլոր զարգացած երկրներն այս ճանապարհով են գնացել: Այս խորհրդարանին կարո՞ղ ենք ստիպել նման օրենք ընդունել: Չենք կարող։ Դա ինքնասպանություն կլինի նրանց համար:
Զրույցը՝
Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ