1994թ. հրադադարից հետո մեր գերխնդիրը եղել ու մնում է ԼՂ հակամարտության վերջնական հանգուցալուծումը: Այս բոլոր տարիների ընթացքում Հայաստանին ու Ադրբեջանին առաջարկվել են հարցի կարգավորման բազմաթիվ տարբերակներ, բայց դրանք բոլորն ունեցել են մեկ գլխավոր ընդհանրություն` մեզ համար անվտանգության գոտի համարվող շրջանների վերադարձ: Եթե պատերազմի ավարտից հետո առաջին տարիներին իշխանություններն այդ մասին լռում էին, իսկ այդ մասին բարձրաձայնողներին հրապարակավ գամում անարգանքի սյունին (ինչը հասկանալի էր` պատերազմը նոր էր ավարտվել, զոհված տղերքի արյան հոտն էլ դեռ օդում էր), ապա վերջին տարիներին փորձում են ստեպ–ստեպ դուրս սպրդող տեղեկությունների միջոցով մեր ուղեղը սովորեցնել ու հարմարեցնել այդ, թվում է, այլընտրանք չունեցող անխուսափելիությանը: Ընդ որում, վերջին մի քանի անգամը դա արվել է բարձրագույն մակարդակով: Որ Հայաստանը պատրաստ է եղել վերադարձնել տարածքներ դեռ Կազանում, մի քանի ամիս առաջ հայտարարեց անձամբ նախագահը: Իսկ որ Հայաստանի միակ ելքն այսօր էլ մնում է տարածքների վերադարձը, հաստատեց առաջին նախագահը:
Եվ այսպես, ինչո՞ւ տարածքների վերադարձի խնդիրը դարձավ օրակարգի հիմք բանակցությունների հենց սկզբից:
Անկախություն ստանալուց անմիջապես հետո Ադրբեջանը ի լուր աշխարհի հայտարարել է` իմ տարածքում ունեմ դժգոհություններ, որոնք հանգեցրել են կոնֆլիկտի, ասել կուզի` սա իմ ներքին հարցն է: Եվ Ղարաբաղի ու Ադրբեջանի միջև հակադրությունը միջազգային հանրությունն իր համար ձևակերպել է որպես այդ երկրի ներքին կոնֆլիկտ: Բայց այդ թեզը չէր ստանա վավերացում, եթե Հայաստանը այն չհաստատեր: Իսկ Հայաստանն այն հաստատել է` 1991 թ. ԱՊՀ–ին, ապա 1992 թ. ԵԱՀԿ–ին (այդ ժամանակ` դեռ ԵԱՀԽ) անդամակցության պայմանագրերով Հայաստանի Հանրապետությունը ՃԱՆԱՉԵԼ Է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը` ՆԵՐԱՌՅԱԼ Լեռնային Ղարաբաղը: Ու 1992 թ. մարտի 24–ին Հելսինկիում տեղի ունեցած ԵԱՀԽ նախարարների խորհրդի հատուկ նիստում որոշում է ընդունվել հրավիրել Մինսկի կոնֆերանս, որի խնդիրն էր լուծել Ադրբեջանի տարածքում առկա կոնֆլիկտային վիճակը: Ու համապատասխան փաստաթղթում արձանագրվել է` զբաղվել Ադրբեջանի տարածքում գտնվող ԼՂ շրջանի կոնֆլիկտային վիճակով, որտեղ գոյություն ունի իրենց բնակավայրերից հարկադրաբար հեռացած շուրջ 400000 ադրբեջանցի փախստականների և շուրջ 180000 հայերի խնդիր: Այսինքն, ԼՂ հակամարտությունը ի սկզբանե դիտվել է որպես Ադրբեջանի տարածքում առկա երկու խումբ քաղաքացիների միջև ներքին կոնֆլիկտ: Ընդ որում, նախ` ադրբեջանցիների, հետո` հայերի: Քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանը համոզված է` մինչ այսօր որևէ բան չի փոխվել: Ինչպես աշխարհն ընկալել է, այնպես էլ շարունակում է ընկալել այս հարցը:
Իսկ ո՞րն է եղել հետևանքը: Երբ 1991 թ., ապա 1992 թ.–ին Հայաստանը ԼՂ–ի նկատմամբ իր իրավունքները հանձնել է Ադրբեջանին, աշխարհի արձագանքը չի ուշացել: Երբ 1991 թ. դեկտեմբերի 10–ին ԼՂ–ն հայտարարեց անկախություն, Ադրբեջանը լայնածավալ ագրեսիա սանձազերծեց: Խնդիրը մեկն էր` հայաթափել տարածքը: Սկսվեց մեծ ընդհարում: Ադրբեջանը պարտվեց: Ու ռազմական գործողությունները դուրս եկան ԼՂ մարզի սահմաններից: Ի՞նչ տեղի ունեցավ: Երբ 1992 թ. մերոնք ազատագրեցին Շուշին, աշխարհը լռեց` դու իրավունք ունես քո` հայաբնակ տարածքում հսկողություն սահմանել: Մերոնք ազատագրեցին Լաչինը: Աշխարհը կրկին լռեց` քանի որ հայտարարել ես Հայաստանի հետ միանալու մասին, քեզ պետք է միջանցք: Մերոնք մտան Քարվաճառ: Լսվեց միջազգային հանրության ձայնը` կներեք, դա ձերը չէ: Եվ ի հայտ եկավ ՄԱԿ–ի Անվտանգության խորհրդի առաջին բանաձևը` դուրս բերել տեղական հայկական զորքերը: Ուշադրություն դարձրեք` տեղական հայկական զորքերը, ասել կուզի` Ադրբեջանի տարածքի հայկական ուժերը: Իսկ Հայաստանին ընդամենն ասել են` բանեցրու քո ունեցած ազդեցությունը: Մերոնք շարունակել են ազատագրել մյուս շրջանները` Աղդամ, Ֆիզուլի ու մյուսները: Դրանց հետևել են ՄԱԿ–ի ԱԽ–ի նույնաբովանդակ մյուս երեք բանաձևերը: Ու այս բանաձևերն են, որ հետագայում հիմք են դարձել բոլոր այն առաջարկների, այդ թվում` Մադրիդյան սկզբունքների համար, որոնց շուրջ ընթացել են բանակցությունները: Ու այս բանաձևերն են, որոնց մասին մինչ օրս պատեհ ու անպատեհ ցանկացած առիթի դեպքում Ադրբեջանը բարձրաձայնում է` հենց իրեն` աշխարհին հիշեցնելով իր իսկ խոսքերն ու պահանջները:
20 տարուց ավելի տևող բանակցային այս գործընթացում կողմերին առաջարկվել են տարբեր լուծումներ: Ընդ որում, նախնական շրջանում աշխարհի դիրքորոշումը եղել է շատ խիստ: «Հայաստանը պետք է վերադարձներ տարածքները, որից հետո կմտնեին զորքեր և վերջ: Մնացած բոլոր հարցերը դառնում էին հետագա քննարկման առարկա: Այսինքն, կարգավիճակի մասին խոսք անգամ չի եղել»,– փաստում է Մ. Սարգսյանը: Տարածքներ, դիմացը` ոչինչ, ավելի ճիշտ` անորոշ ապագա, անորոշ խոստումներ: Վիճակը փոխվել է 2007–ի նոյեմբերին, երբ առաջարկվել են Մադրիդյան սկզբունքները: Դրանց առաջին կետը սահմանել է` Լեռնային Ղարաբաղը շրջապատող տարածքների վերադարձ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, իսկ երկրորդ կետն ասել է` Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակ, նրա անվտանգության և ինքնակառավարման երաշխիքների տրամադրումով, ապա` ԼՂ վերջնական իրավական կարգավիճակի հետագա սահմանում իրավականորեն պարտադիր կամարտահայտման միջոցով: Այսինքն, 2007–ից հետո միայն աշխարհը ճանաչել է ԼՂ ինքնորոշման իրավունքը:
Այսօր էլ մեծ հաշվով բանակցային օրակարգի հիմքը չի փոխվել` տարածքների վերադարձ, միջանկյալ կարգավիճակի տրամադրում, հարցի հետագա կարգավորում` փախստականների վերադարձի, իրավականորեն պարտադիր կամարտահայտության կազմակերպման, վերջնական կարգավիճակի որոշման և խաղաղապահ զորքերի ներդրման միջոցով:
Իսկ ինչո՞ւ է Հայաստանի ղեկավարությունը կողմ եղել և է տարածքների վերադարձին:
