Ցանկացած անհատ, իսկ եթե ընդհանրացնենք, ազգ ունի իր պատկերացումներն անվտանգության, պաշտպանության, ուժի ու թուլության մասին: Միով բանիվ, ունի իր աշխարհընկալումն ու աշխարհայացքը, որոնք պայմանավորում են նրա գործողությունները, հուշում այն տրամաբանությունը, որով պետք է առաջնորդվել: Երբ ուսումնասիրում ես մեր ոչ վաղ անցյալի պատմությունը, նաև հետևում մեր օրերի ընթացքին, գալիս ես տխուր եզրակացության: Պատմականորեն ձևավորվել է մի արատավոր սխեմա, որը հանգեցրել է ոչ պակաս արատավոր մտածողության: Եթե հակիրճ ձևակերպենք, այն հետևյալն է` ուժն է ծնում իրավունք: Ժամանակին, երբ Նժդեհն առաջնորդվում էր այս սկզբունքով, այն իր մեջ կրում էր այլ բովանդակություն` եթե ցանկանում ես, որ իրավունքդ ճանաչեն, ուժեղ եղիր: «Բայց չգիտես ինչու, հասարակական լայն ընկալումներում այդ բանաձևն աստիճանաբար ձևախեղվեց: Ու այսօր մենք այն հասկանում ենք` իրավունքը ո՞րն է, կարևորը ուժն է»,– կարծում է քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանը:
Մեզանում իրավունքն ընկալվում է որպես, չասենք, կեղծ, բայց անուժ կատեգորիա: Այս միտքն այնքան ամրացավ ու այնպիսի տրանսֆորմացիաների ենթարկվեց, որ հանգեց մի արատավոր աշխարհընկալման` պետք է ունենալ ուժեղ հովանավորներ ու հարցերը լուծել նրանց օգնությամբ: Իսկ սեփական ուժին ապավինելը, սեփական իրավունքներին տեր կանգնելը մղվեցին հետին պլան:
1914–1915 թթ.: Խելքը գլխին ինքնապաշտպանություն կազմակերպելու, այսինքն` մեր`սեփական հողի վրա ապրելու, կենսագործելու իրավունքը պաշտպանելու փոխարեն մենք ի՞նչ արեցինք` մեկ գնացինք ռուսի մոտ պաշտպանություն փնտրելու, մեկ փորձեցինք երիտթուրքերի հետ համաձայնության գալ: Իսկ արդյունքում ունեցանք 1,5 մլն զոհ, պատմական հողերի կորուստ, մեր դարավոր բարեկամ թշնամիներն էլ մեր հաշվին էլ ավելի խորացրին իրենց բարեկամական հարաբերությունները, որոնց հետևանքները մինչ օրս մեր մաշկի վրա զգում ենք:
Կամ: 1918–1920 թթ. Ադրբեջանն ու Վրաստանը անկախություն հռչակեցին: Հայաստանը մնաց օդից կախված` դե ֆակտո անկախ, դե յուրե` Աստված գիտե, ինչ: Ու դեռ ամիսներ շարունակ մենք վախենում էինք տեր կանգնել մեր իրավունքներին, տեր կանգնել երկրին: Ու մինչ կորոշեինք, թե ում հետ լավ լինել, որ հովանավորի մոտ գնալ, 11–րդ կարմիր բանակը մտավ Հայաստան:
Խորհրդային տարիներին լավ էր: Ամեն ինչ որոշում էր Մոսկվան: Գիտեինք, թե հովանավորն ով է, ում պետք է հանձնենք մեր իրավունքները, ով պետք է մեր փոխարեն որոշի, ու հանգիստ ապրում էինք:
Բայց հետո նորից մեզ տրվեց անկախություն: Ու արատավոր սխեման նորից սկսեց գործել: 90–ականների սկզբներին, երբ դեռ ազգային զարթոնքի ոգին ուժեղ էր, մենք կարողացանք տեր կանգնել մեր իրավունքներին: Ունեինք հստակ խնդիր, ու նպատակադրված քայլ առ քայլ գնում էինք դեպի այն: Բայց սեփական, պատմականորեն ձևավորված աշխարհայացքը կոտրելը հեշտ բան չէր: 1991–ին հովանավորի հորդորով ԱՊՀ–ին անդամակցության պայմանագրով ճանաչեցինք Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունն ու ԼՂ նկատմամբ մեր իրավունքները զիջեցինք նրան` չէ՞ որ ավագ եղբորը հակաճառել չէր կարելի: 1992–ին ԼՂ հակամարտության ելքը որոշելու, վերջնական կարգավորման հասնելու մեր իրավունքը զիջեցինք Մինսկի խմբին` գերտերություններին նեղացնել չի կարելի: 1994 թ. թույլ տվեցինք, որ ռուսական զորքը մտնի Հայաստան, ստեղծվեց ռազմաբազան, ու մեր սահմանները պաշտպանելու իրավունքը զիջեցինք ռուսին: Բա իհարկե, թե չէ թուրքը կգա, ու վերջ: 1989 թ. դեկտեմբերի 1–ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և ԼՂ Ազգային խորհուրդը համատեղ նիստում միաձայն ընդունեցին ՀԽՍՀ և ԼՂԻՄ վերամիավորման մասին որոշումը: 1990–ի օգոստոսի 23–ի անկախության հռչակագրում հղում արեցինք այդ որոշմանը: Բայց նորից գործեց ավանդական մտածողությունը` բա Մոսկվան ի՞նչ կասի, բա մյուսը ի՞նչ կանի` Ղարաբաղը թող գնա իր ճամփով, մենք էլ մեր:
Աշխարհն այսօր առաջնորդվում է միանգամայն հակառակ տրամաբանությամբ: Կարևորը իրավունքն է: Ու երբ դու կարողանում ես հստակ ձևակերպել քո իրավունքները, աշխարհն ականջալուր է լինում դրանց: Հակառակ դեպքում այլոց ձեռքին դառնում ես գործիք, ում փորձում են խաղարկել` սեփական շահերից ելնելով:
«Միջազգային հարաբերությունները կառուցված են ազգային շահի և ուժի բալանսի վրա: Ազգային շահը ձևակերպում ես դու, մյուսները քեզ հետ հարաբերություններ են հաստատում, որոնց հիման վրա ստեղծվում է ուժի բալանս»,– վստահ է Մ. Սարգսյանը:
Որքան ավելի հստակեցված են ազգային շահդ, իրավունքներդ, այնքան ավելի մեծ ռեսուրսներ ես ստանում` այդ ազգային շահը պաշտպանելու համար: Սա ունիվերսալ ճանապարհ է:
Բայց մենք չկարողացանք կոտրել մեր ավանդական մտածողության շղթաները, ու մեզանում սկսվեց ձևավորվել մեկ այլ վտանգավոր միտում: Մենք աստիճանաբար սկսեցինք մեր պաշտպանվածությունը, անվտանգությունն ու արտաքին հովանավորությունը հակադրել մեր ազատությանը, մեր իրավունքներին: Ու ԼՂ հարցն սկսվեց ընկալվել որպես սպառնալիք` մեր անվտանգությանը, մեր զարգացմանը: Ու պատահական չէ, որ պատերազմը դեռ չավարտված, մենք պատրաստ ենք տարածքները զիջել: Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական չկայացման հիմնական «մեղավորը» դիտվում է ԼՂ հարցը: Որքան շուտ այն լուծենք, այնքան ավելի արագ կզարգանանք, մեր պետությունն էլ ավելի ուժեղ կլինի: Քանի որ, ինչպես նախորդ նյութում արդեն նշել ենք, բանակցությունների հիմքում տարածքների վերադարձն է, ապա պետք է դրանք հանձնենք:
Ընդ որում, ուշագրավ է, որ այդ քայլին պետք է գնանք գերտերությունների, մեր ավագ եղբոր, մեր հովանավորների պահանջով: Այսինքն, մեր վախը ոչ թե Ադրբեջանից է, այլ գերտերություններից է: Եկեք նրանց ասածն անենք: Ու այդ դեպքում նրանք կստիպեն Ադրբեջանին, որ մեր դեմ չկռվի, որ մեզ հանգիստ թողնի: Հարցերն այլ կերպ լուծում են միայն գերտերությունները: Ահա տրամաբանությունը:
Բայց: Երբ 1991–ին, 1992–ին ԼՂ նկատմամբ մեր իրավունքները զիջեցինք, ի՞նչ ստացանք` պատերազմ: Երբ մեր տնտեսական հզորությունները հանձնեցինք մեր ավագ եղբորը` ի՞նչ ստացանք` փլուզում: Երբ արտաքին քաղաքական դաշտում մանևրելու մեր իրավունքները զիջեցինք մեր հովանավորին` ի՞նչ ստացանք` արտաքին գործընկերների քամահրանք:
Հստակեցված իրավունքների, ազգային ռազմավարության, կոնկրետացված տեսլականի բացակայությունն ու սեփական անվտանգությունն ու պաշտպանությունը հովանավորի ձեռքում տեսնելու արատավոր մտածողությունը մեզ բերեցին նրան, ինչ ունենք այսօր:
