Ռազմավարական և ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի տնօրեն Մանվել Սարգսյանն ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում խոսում է Հայաստանում առաջիկա սահմանադրական հանրաքվեի մասին, ինչպես նաև կանխատեսում երկրի անվտանգությանը սպառնացող հնարավոր ռիսկերը և մարտահրավերներ`պայմանավորված հիշյալ նախաձեռնության իրականացմամբ:
Սահմանադրական բարեփոխումների պատճառների և նպատակների մասին շատ կարծիքներ են հնչել, ըստ որում`ինչպես նախաձեռնողների, այնպես էլ քննադատների կողմից: Ձեր կարծիքով, ո՞րն է վերջինիս էությունը և գլխավոր նպատակը:
ՙՍահմանադրական հանրաքվեի՚ էությունը հանգում է Հայաստանում պետականության հիմք հանդիսացող նախագահական ինստիտուտի ոչնչացմանը: Սահմանադրության նենգափոխմամբ իշխանությունը գիտակցաբար ձգտում է վերացնել իշխանության հոգեբանական լեգիտիմության հիմնարար մեխանիզմը: Արվում է դա`հավաքական անպատասխանատվության պայմաններում սեփական գոյության շարունակությունն ապահովելու նպատակով: Ադրբեջանում Ալիևը հանգիստ կերպով խախտել է Սահմանադրությունը և գնացել նոր նախագահության: Հայաստանում դա անհնար է, քանի որ հակառակ դեպքում իշխանությունը կհետևեր Ալիևի օրինակին: Սակայն, այսօր ոչ ոք չգիտի, թե ինչի կարող էր հանգեցնել երրորդ ժամկետի համար առաջադրվելու Սերժ Սարգսյանի որոշումը: Այն բանից հետո, երբ ժողովուրդը ոչ ասեց, նրանք ի վիճակի չէին նույնիսկ տրանսպորտի և էլեկտրաէներգիայի գները բարձրացնել: Ինչպե՞ս կարող են նրանք երրորդ ժամկետի գնալ: Իրենց բազմաթիվ թերություններով հանդերձ`իշխանությունները հասկանում են, թե ինչն է Հայաստանում կարելի, իսկ ինչը չի կարելի: Մինչդեռ նրանց բոլոր`իրավիճակը սխալ գնահատող գործընկերները Մուբարաքի և Քադաֆիի վիճակում են հայտնվել:
Հիշյալ հանրաքվեն Հայաստանում համաժողովրդական ընտրությունների ինստիտուտի փաստացի վերացման նպատակ է հետապնդում: Նախագահը համաժողովրդական ընտրությունների ճանապարհով չի ընտրվի, իսկ խորհրդարանական ընտրությունները, նկատի ունենալով երկրորդ փուլի ի հայտ գալը, վերջնականապես ֆիկցիայի կվերածվեն: Այսպես կոչված, կայուն մեծամասնության առաջացումը, հաշվի առնելով իշխանության ունեցած մեխանիզմներ, գործնականում կնշանակի ընտրությունների ինստիտուտի վերացում:
Ըստ էության, բավական ՙհում՚ նախագիծը լղոզում է պետական իշխանության դերակատարների գործառույթները և պատասխանատվությունը: Ձեզ այդպես չի՞ թվում:
ՙՍահմանադրության բարեփոխումը՚ կհանգեցնի Հայաստանի քաղաքական կյանքից պատասխանատվության վերջնական բացառմանը: Բարեփոխված Սահմանադրությունը ենթադրում է Հայաստանում բավականին լղոզված քաղաքական համակարգի ներդրում`ընդհուպ ԶՈւ գերագույն գլխավոր հրամանատարի լղոզված գործառույթները, հավաքական անպատասխանատվության վրա հենվող իշխանական համակարգը: Ողջ հարցն այն է, թե ինչի այդ ամենը կարող է հանգեցնել: Կպահպանվի՞ արդյոք պետության կայուն կառավարելիության թեկուզ ինչ-որ աստիճան: Հենց այս հարցերը պետք է այսօր մտահոգեն հայ հասարակությանը`հաշվի առնելով, որ նույնիսկ Սերժ Սարգսյանը, առաջ քաշելով բարեփոխումների գաղափարը, հռետորական հարց է տվել`արդյոք փոփոխությունների նախագիծն ապահովում է պետական իշխանության կայունությունը և երկրի անվտանգությունը: Զինված ուժերի հստակ արտահայտված գլխավոր հրամանատարի բացակայությամբ խախտվում է ցանկացած Սահմանադրությունում ամրագրված`ճգնաժամային իրավիճակներում պետության կառավարման մեխանիզմների պարտադիր պահպանումը: Մինչդեռ բարեփոխված Սահմանադրությունում ոչ մի նման մեխանիզմ չկա: Այդպիսով` լղոզված է Սահմանադրության ամենագլխավոր գործառույթներից մեկը:
Այսինքն` կառավարող ընտրախավը որոշել է խուսափել նաև երկրի ճակատագրի համար պատասխանատվությունի՞ց:
Որոշ մարդիկ իշխանությունում ուղղակի որոշել են, որ այժմ կարող են կառավարել պետությունը ստվերային եղանակով: Բայց նման հիմարություններն արդյունքում վատ ավարտ են ունենում, հատկապես`այնպիսի երկրներում, ինչպես Հայաստանն է: Մեր երկրում մենք տեսել ենք թե’ ներիշխանական հեղաշրջում, թե’ գնդակահարություն 1999 թ. խորհրդարանում, որն ուղեկցվեց ճգնաժամային իրավիճակով, երբ գրեթե կես տարի բանակը չէր ենթարկվում նախագահին: Այսինքն`ճգնաժամային իրավիճակներում իշխանության մեխանիզմների անգործունակության նման օրինակներ Հայաստանում եղել են դեռ գործող Սահմանադրության ժամանակ, որում հստակ ամրագրված է նման իրավիճակների կարգավորումը: Իսկ Սահմանադրության պայմաններում, երբ բոլոր այս կետերը լղոզված են, կտրուկ մեծանում է ռազմական հեղաշրջումների հավանականությունը
Գլխավոր հրամանատարի բացակայության պայմաններում ԶՈւ հրամանատար կհանդիսանա Գլխավոր շտաբի պետը, ում նշանակելու է նախագահը, սակայն միայն վարչապետի առաջադրմամբ: Միայն դա բավարար է, որպեսզի նվազագույն թերհասկացման դեպքում բանակն առանց հստակ կառավարման մնա:
ՙԲարեփոխումների՚ հիշյալ կետի քննադատությանն ի պատասխան`դրանց փաստացի հեղինակները պարբերաբար վկայակոչում են արևմտյան երկրների փորձը...
Քաղաքակիրթ երկրներում միշտ հստակ ամրագրված է, թե ով և ինչի համար է պատասխանատու: Մինչդեռ Հայաստանում, պարզ չէ, թե ում կողմից նշանակվող նախագահը, չունենալով իրական կառավարման որևէ լիազորություն, այնուամենայնիվ, պետության գրեթե բոլոր կարևոր անձանց նշանակման և պաշտոնից հեռացման մենաշնորհային իրավունք ունի: Դա միայն թվում է, թե այսուհետ նախագահն անվանական դեր է խաղալու պետական կառավարման հարցում: Օրինակ`ինչ է անելու վարչապետը, երբ գլխավոր շտաբի պետը հրաժարվի ենթարկվել իրեն`պայմաններում, երբ վերջինիս պաշտոնից հեռացնել կարող է միայն նախագահը:
Որքանով հասկանում եմ, թե’ վարչապետը, թե’ նախագահը ոչինչ չեն որոշելու: Նրանց փոխարեն դա կանի ՙկուսակցությունը՚, ավելի ճիշտ`այն ղեկավարող անձը:
Այո, բայց դա նրանց միայն հիմա է թվում: Մարդիկ, իրոք, ելնում են այն բանից, որ նոր իրավիճակում ամեն բան երկրում ՙքաղբյուրոյի՚ քողի տակ որոշելու է մեկ մարդ, ով ղեկավարելու է պետությունը ստվերից: Բայց ոչ ոք այսօր չի կարող երաշխավորել, որ այդ մտահղացումը հաջող կիրականացվի, որ դա հնարավոր կլինի:
Այսինքն`առաջին իսկ ֆորս-մաժորի դեպքում նման համակարգն անմիջապես ի հայտ կբերի իր անկարողությու՞նը:
Միանգամայն ճիշտ է: Գնալով նման ռիսկի`այդ մարդիկ ձգտում են պահպանել գործող քաղաքական ընտրախավի ղեկավարումը: Բայց արդեն այսօր, հետևելով, թե ինչ է տեղի ունենում այդ օլիգարխիկ ակումբի ներսում, հասկանում ենք, որ ոչ ոք այնտեղ ոչինչից երաշխավորված չէ: Պաշտպանված չէ սնանկացումից, պաշտոնից հեռացումից: Եվ նման օրինակները հստակ ցույց են տալիս, որ Հայաստանում իրականում ոչ մի ՙքաղբյուրո՚ գոյություն չունի, քանի որ Հայաստանը ԽՍՀՄ նմանությամբ գաղափարականացված երկիր չէ, որտեղ հարկ եղած պահին աշխատավոր խավը, մահակը ձեռքին, դուրս էր գալիս`պաշտպանելու վերջինիս: Այսօր Հայաստանում, ընդհակառակը, խորանում է ֆեոդալացումը:
Լավ: Սակայն, նման դեպքում ինչի՞ վրա է հենվելու համակարգը, որն այսօր փորձում է իշխանություն կառուցել:
Նման ռեժիմները երբեք և ոչինչ նախօրոք չեն հաշվարկում և, հետևաբար, ոչինչ չեն տեսնում: Դրա համար էլ նրանք պարբերաբար այդքան դաժանորեն փլուզվում են ողջ աշխարհում: Օրինակ` Հայաստանի իշխող ռեժիմի փլուզմանը կարող է նպաստել տնտեսական անվերջանալի ճգնաժամի նոր ալիքը` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մեր երկրում իշխանությունը կառուցված է փողի վրա և կախված է միայն փողից: Իսկ ամեն բան արդեն տանում է դրան: Դրա համար էլ նրանք կարող են չհասցնեն իրականացնել իրենց մտահղացումը: Իշխանության աչքում տեղի ունեցող իրադարձությունների էությունը հետևյալն է`առաջարկված քաղաքական սխեմայի միջոցով ցատկել 2017-2018 թվականներին իշխանության ձևավորման ժամանակահատվածի վրայով: Նույնը տեղի ունեցավ 2007-2008 թվականներին, երբ Ռոբերտ Քոչարյանն ստեղծեց կուսակցություն` մտածելով դրա օգնությամբ հավերժ իշխել, բայց հետո անսպասելիորեն սնանկացավ, ինչից հետո իշխանությունն անցավ հանրապետականներին ու Սերժ Սարգսյանին:
Այո, բայց այս անգամ խոսքը վերաբերում է բացառապես Հանրապետական կուսակցության ներսում տիրող իրավիճակին:
Բնականաբար, վերջին երկու տարիներին գործող նախագահն բնականորեն սկսեց մեկուսանալ` հաշվի առնելով, որ Սահմանադրության համաձայն, երրորդ անգամ ընտրվել չի կարող: Բնական է նաև այն, որ մյուսներն էլ սկսեցին մտածել իրենց հետագա ճակատագրի մասին: Բայց հանկարծ Սերժ Սարգսյանն այդ ՙմյուսներին՚ նետեց նոր Սահմանադրությունը` կանխելով իշխանության, այդ թվում`իր պշտոնին ձգտող ուժերի համախմբումը:
Սերժ Սարգսյանը նրանց և Հովիկ Աբրահամյանին առաջին հերթին առաջարկեց իշխանության բաժանման հենց այդ`ըստ էության, անայլընտրանքային մոդելը:
Այդպիսով` այդ սխեման արգելափակում է ՀՀԿ ներսում ցանկացած ներիշխանական գործընթաց` առնվազն մինչև հաջորդ ընտրությունները: Իշխանության այլ իրական հավակնորդներ ասօր ուղղակի չկան:
Այսինքն`հանրաքվեի անցկացումն անխուսափելի՞ է:
Սերժ Սարգսյանի հիմնական խնդիրն մինչև ընտրություններն իշխանության ներսում սահմանազատումն է, և վերջին մեկ-երկու տարում իշխանությունում անջատվողական ուղղության բացակայության դեպքում ամեն ինչ կմնա իր տեղում: Եվ ոչինչ նրան չի խանգարի զբաղեցնել վարչապետի աթոռն ու շարունակել ղեկավարել երկիրը: Իսկ հանրաքվեն առաջին հերթին կոչված է լուծելու իշխող վերնախավի ներքին խնդիրները, և հետո արդեն`իշխանության վերարտադրության հարցը:
Երկրի կառավարման նոր համակարգը, ինչպես ճիշտ նշեցիք, ենթադրում է երկրի կառավարման, և, բնականաբար, հիմնական գործընկերների հանդեպ այդ կառավարման համար պատասխանատվության լղոզվածություն: Այլ կերպ ասած`Սերժ Սարգսյանն այսուհետև պատասխանատու չի՞ լինի Մոսկվայի և Վաշինգտոնի դիմաց կառավարության գործողությունների համար:
Պատասխանատվությունն իսպառ կվերանա քաղաքական կյանքից: Հստակ է միայն այն, որ դա լիովին կոչնչացնի Հայաստանի ինքնիշխանությունը: Եվ ինչպես թվում է ՀՀԿ ՙգլխավոր քարտուղար՚ Սերժ Սարգսյանին, ինքը շարունակելու է կառավարել երկիրը ստվերից`միաժամանակ չլինելով նախագահ, վարչապետ և նույնիսկ խորհրդարանի նախագահ: Բայց դա դեռ անհավանական բան է:
Արդյո՞ք Բաղրամյան պողոտայում բողոքի ակցիաները նախազգուշացում էին սահմանադրական բարեփոխման նախաձեռնողների համար:
Չեմ կարծում: Մարդիկ ուղղակի չկարողացան հանդուրժել էլեկտրաէներգիայի սակագների հերթական բարձրացումը: Իսկ այն, որ ինչ-որ մեկը փորձեց այդ դժգոհություններից օգտվել, երրորդային նշանակության հարց է: Կարևորն այն է, որ Հայաստանում ստեղծվեց իշխանության-օլիգարխների ակումբի և հասարակության դիմակայության համակարգ` քաղաքական կուսակցությունների լիակատար արժեզրման պայմաններում: Եվ Բաղրամյանի վրա ինքնաբուխ բախումների հանգեցրեց հենց այդ իրավիճակը, այլ ոչ թե մեկ այլ բան:
Նշեք մեր հասարակության`անհապաղ լուծման ենթակա գլխավոր խնդիրը:
Ցանկացած հասարակության գլխավոր խնդիրը պետական իշխանության ձևավորումն է` ազատ ընտրությունների ճանապարհով: Դա ցանկացած հասարակության միակ, առանցքային և պարտադիր գործառույթն է: Մնացած բոլոր խնդիրները սոցիալական են:
Այդ խնդիրը Հայաստանում, ինչպես նաև բազմաթիվ այլ երկրներում լուծում չի գտել:
Հասարակությունը չի կարողացել այն լուծել` ստանալով իշխանության բռնազավթման 20-ամյա ֆենոմենը: Եվ այսօր հարցը բացառապես այդ ֆենոմենը վերացնելու մեր հասարակության կարողության հարթությունում է գտնվում: 20-րդ և 21-րդ դարերում մենք պարբերաբար տեսնում ենք երկրներ, որոնք դնում են այդ խնդիրը և հաջողության հասնում` Չիլի, Հարավային Կորեա, Թայլանդ, Արևելյան Եվրոպայի երկրներ: Եվ հասարակության կողմից այդ խնդրի լուծումն արմատապես փոխել է իրավիճակը երկրում: Իսկ Հայստանում ասօր կա 100 կուսակցություն, որոնց ողջ ծրագիրը հանգում է բացառապես իշխանափոխությանը:
Սահմանադրական հանրաքվեն ֆորմալ կերպով հնարավորություն է տալիս մեզ լուծել այդ խնդիրը`ՙդեմ՚ քվեարկելով...
Հնարավոր է ամեն բան: ՙԷլեկտրիկ Երևան՚ շարժումը նույնպես կարող էր լուծել հասարակությանն այդքան ձանձրացրած իշխանության վերացման խնդիրը, քանի որ դա թույլ էր տալիս նրանց կողմից դրված նպատակի ներուժը: Իսկ ամենագլխավորը, լուծման ենթակա խնդիրն այդ անձանց կողմից դրվեց հստակ և թափանցիկ: Շատ կարևոր է, որ մեր հասարակությունն ի վիճակի է ձևավորել նման շարժումներ, որոնք կարող են դնել հստակ խնդիրներ և հասնել դրանց լուծումներին: Ցավոք, Հայաստանում հասարակությունը չի գիտակցում երկրի առանցքային խնդիրը, քանի որ իշխանափոխության պահանջը հանգում է
20-ամյա ֆիքս-գաղափարի`հեռացնել մեկին և փոխարինել նրան մյուսով: Այդ գաղափարը երբեք չի իրականացվի, քանի որ հասարակությանը, որը պետք է դա իրականացնի, այն պետք չէ: Մեր հանրությունը դանդաղորեն հասունանում է մինչև իրական իրավիճակի ըմբռնումը, ինչը դրսևորվում է տարբեր քաղաքացիական, ապաքաղաքականացված պլատֆորմների տեսքով`իսպառ զրկված գոյություն ունեցող քաղաքական դասակարգի աջակցությունից: Վաղ թե ուշ այդ գործընթացը կհանգեցնի այդ դասակարգի թեթև կանքի ավարտին: Մարդիկ արդեն հասկացել են իշխանափոխության տեխնոլոգիան, մնում է միայն այն կիրառել: Հաջողված օրինակները բազմաթիվ են, ադպես են վարվել շատ ազգեր:
