Հարցազրույց քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանի հետ
Տարիներ շարունակ Հայաստանում հոշոտվում են համապետական նշանակության հիմնարկները
-Պարոն Սարգսյան, այսօր Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովն ընդունեց էլեկտրաէներգիայի սակագինը բարձրացնելու մասին որոշում: Ի՞նչ եք կարծում՝ դա քաղաքակա՞ն, թե տնտեսակա՞ն որոշում էր:
-Այս մեկ ամսվա ընթացքում անընդհատ հետևում էի այդ գործընթացին և երկու հարց ունեի: Ասում են, որ էլեկտրացանցերում պարտքեր են կուտակվել: Բնական է, որ նման հարց ուղղելու դեպքում կրկին հարց է առաջանում՝ ո՞վ ո՞ւմ է պարտք: Երկրորդ հարցը պարզ է դառնում այդ հարցադրումից՝ իսկ ինչպե՞ս են կուտակվել այդ պարտքերը: Այս երկու հարցերի պատասխանները չեմ ստացել այս մեկ ամսվա ընթացքում, իսկ մնացածն ինձ չի հետաքրքրում: Ինչո՞ւ մարդիկ չեն ասում՝ ո՞վ է ում պարտք՝ բնակիչնե՞րն են պարտք էլեկտրացացներին, էլեկտրացանցե՞րն են պարտք էլեկտրակայաններին, պետական բյուջեի՞ն են պարտք և չեն կարողանում վճարել հարկերը, թե՞ ասում են՝ բավականին ներդրումներ են արել միջազգային վարկերի վրա և չեն կարողանում փակել այդ վարկերը: Այդ հարցի պատասխանը չկա, և համապատասխան պարտքերի կուտակման մասին խոսել հնարավոր չէ: Եվ եթե այդպես է, ինչի՞ մասին խոսենք: Հազար ու մի ենթադրություն կարող ենք անել, ասել, որ դա կապված է Ռուսաստանի հետ, թալանում են կամ օգտագործում են մեզ, կիրառում են ճնշող մեխանիզմ, կամ որ դա այդպես չէ և այլն: Այդ ամենից որևէ բան պարզ չէ: Կարելի է ավելի լայն նայել և կարևոր եզրակցություն անել: Համապետական տնտեսական նշանակության հիմնարկներն առաջին անգամ չեն կանգնում սնանկացման եզրին, չէ՞ որ ասում են, որ սնանկացման եզրին են: Բիբինն ասել է, որ ձեր որոշումը ոչ մի բան չի նշանակում, և իրենք չեն խոստանում, որ այդ որոշման հիման վրա կարող են շարունակել ապահովել որակյալ աշխատանք:
Հայաստանում առաջին համապետական տնտեսական նշանակության հիմնարկը, որ վերացավ, «Արմավիան» էր: Ամիսներով, տարիներով խոսեցին, այնուհետ հայտարարեցին, որ ընկերությունը սնանկ է ճանաչվել: Նույնը եղավ գազի դեպքում: Կրկին ոչ ոք չասաց, թե որտեղից կուտակվեց այդ 300 միլիոն պարտքը, ով է ում պարտք, և ուղղակի հանձնեցին Ռուսաստանին: Երրորդը՝ «Նաիրիտը», որ տարիներ շարունակ աշխատավարձերը չի վճարել, մինչեռ ժամանակին Հայաստանի ամենախոշոր գործարաններից էր: Ոչ ոք երբեք չի ասում, թե որտեղից են կուտակվել այդ պարտքերը: Հիմա էլ այս մեկն է (նկատի ունի ՀԷՑ-ի պարտքերը- հեղ.), վաղն էլ մեկ այլ ցանց կլինի:
Մեզ համար պարզ է մի բան, որ տարիներ շարունակ Հայաստանում հոշոտվում են համապետական նշանակության հիմնարկները: Սա է խնդիրը: Պետք է դնել այն խնդիրները, թե ովքեր են հոշոտում, օրինակ, ո՞վ է հոշոտել «Արմավիան»:
-Ո՞ւմ առջև պիտի դրվեն այդ խնդիրները:
-Հանրությունը պետք է դնի այդ հիմնարկները հոշոտելու խնդիրները: Էլեկտրացանցի աշխատակիցների հետ խոսելիս ասում են՝ դե, գիտեք, մի որոշ քանակությամբ մեծահարուստներ կան, ովքեր ընդհանրապես չեն վճարում էլեկտրաէներգիայի համար: Մի հոշոտող շերտը դա է: Իրենք որևէ ազդեցություն չեն ունենում այդ մարդկանց վրա, որ անջատեն հոսանքը, ստիպեն վճարել պարտքերը, իսկ ինչո՞ւ, որովհետև համակարգը չի թողնում:
Երկրորդ՝ էլեկտրացանցն ինքն է իր ներսում հոշոտում, ասենք, մեքենաներ են գնել, ինչ-որ ծախսեր են արել: Երրորդ՝ էլեկտրացանցերի և պետական չինովնիկների հարաբերություններն են: Բոլորս գիտենք այդ ռեկետային համակարգերը և այլն:
Այսինքն՝ կարելի է տեսնել հոշոտող կադրային ամբողջ կազմը: Նույն «Ինտեր ՌԱՕ ԵԷՍ»-ը («ՀԷՑ» ՓԲԸ-ն ռուսական «Ինտեր ՌԱՕ ԵԷՍ» ՓԲԸ-ի դուստր ընկերությունն է- հեղ.) գործում է Վրաստանում, որը փայլուն աշխատում է՝ շահույթով, հարկերով, պարտքերը վճարելով: Ուրեմն, այնտեղ աշխատո՞ւմ է, այստեղ չի՞ աշխատում: Այնտեղ հոշոտման մեխանիզմն այդ մասշտաբի չէ, որ այդ հիմնարկը կարողանում է աշխատել: Իսկ Հայաստանում, փաստորեն, գոյություն չունեն իրավական և քաղաքական երաշխիքներ, որ նման խոշոր հիմնարկները կարողանան իրականացնել իրենց գործունեությունը: Սա է փաստը: Այն շատ խորքային ճգնաժամ է: Պետք է դրվեն այս հարցերը: Եվ եթե կան մասնագետներ Հայաստանում, կարողանան բացահայտել, քանի որ վաղը կարող է երկրի ամբողջ տնտեսությունը բանկրոտի գնալ, և աչքի առաջ գնում է: Սա է վտանգը:
-Իսկ այդ հոշոտման մեխանիզմի հիմքում քաղաքական որոշումներ չկա՞ն:
-Այս երկրում քրեաօլիգարխիկ համակարգ է, որի գոյության իմաստը կապիտալ, ֆինանս ստեղծելն է: Դա է նրանց շարժիչ ուժը: Բնական է, որ այդ աչքով էլ պիտի նայել: Ամեն ինչ ստեղծվում է այնտեղ, որտեղից անօրինական գումար է դուրս գալիս այդ համակարգի համար: Տվյալ դեպքում ուրիշ կարծիք չի կարող լինել: Դրա համար եմ ասում, որ համակարգը նվազագույն երաշխիքներ չի ստեղծում, որպեսզի նման հիմնարկներն աշխատեն: Մինչև վերջ հոշոտում են:
Եթե մարդիկ ձևակերպել են խնդիրը, գտել են ձևերը, լուծման հասնում են
-Քաղաքացիական շարժումներ, նախաձեռնություններ են ստեղծվում այս կամ այն հարցը լուծելու համար: Օրինակ, էլետրաէներգիայի սակագնի բարձրացման դեմ «Ոչ թալանին» նախաձեռնությունն է ստեղծվել: Ի՞նչ եք կարծում՝ այդ շարժումները, նախաձեռնությունները կարողանո՞ւմ են հասնել արդյունքի:
-Ամբողջ աշխարհում քաղաքացիական շարժումները ստեղծվել են կոնկրետ ձևակերպված խնդիրը լուծելու համար: Հիմա կամ լուծում են, կամ չեն լուծում: Այդպես է նաև Հայաստանում: Կան շարժումներ, որոնք կոնկրետ խնդրի շուրջ են ստեղծվում: Եթե մարդիկ ձևակերպել են այդ խնդիրը, գտել են ձևերը, լուծման հասնում են: Իսկ եթե ճիշտ չեն ձևակերպում և ձևեր չեն գտնում, երբեք էլ չեն լուծում խնդիրը: Գազի խնդրով եղավ, ոչ մի արդյունք չտվեց, հիմա կրկին մարդիկ դրել են այս խնդիրը: Իսկ արդյո՞ք կկարողանան լուծել: Պետք է տեսնել, թե ինչպես են դրել խնդիրը: Եթե մարդիկ ասել են՝ «մի բարձրացրեք սակագինը», ենթադրենք, բարձրացնում են, ի՞նչ պետք է անեն: Դրա համար եմ ասում՝ պիտի ստեղծել այնպիսի վիճակ, որ նրանք չկարողանան բարձրացնել սակագինը:
-Ու ի՞նչ արվի: Տպավորություն է, որ լոկալ, փոքր խնդիրներ կարողանում ենք լուծել, բայց համապետական նշանակության խնդիրների դեպքում արդյունք չի լինում:
-Լոկալ չէ, ճիշտ դրված խնդիր է: Տրանսպորտի ուղեվարձի բարձրացման խնդիրը լոկալ չէ, նույն մասշտաբի խնդիրն էր, գուցեև ավելի մեծ, բայց այստեղ մարդիկ ճիշտ ձևակերպեցին խնդիրը՝ ասելով, որ չեն վճարելու այդ գումարը, չենք տալու անգամ այն, ինչ հիմա ենք տալիս: Եվ հասել են դրան՝ մի քանի օր ցույց տալով իրենց մոտեցումը:
-Տրանսպորտի դեպքում օտար պետության հետ խնդիր չկար, էլեկտրաէներեգիայի դեպքում Ռուսաստանի գործոնը կա: Կամ, օրինակ, տրանսպորտի դեպքում մարդ գտնում է ձևը՝ կարող է ոտքով գնալ, իսկ ի՞նչ պիտի անի լույս չունենալու դեպքում:
-Դուք էլ գիտեք, չէ՞, որ լույս չունենաք, ինչ եք անելու, ոնց եք անելու: Եվ հենց դա է, երբ ասում եմ՝ խնդիրը պետք է ձևակերպել: Մարդիկ ցանկանում են բարձրացնել սակագինը, բնակչի ձեռքին ի՞նչ կա: Նույն ազդելու ձևն է. մարդիկ պետք է ասեն՝ ձեզ տալիս ենք այսքան գումար, եթե փորձեք բարձրացնել, այդքանն էլ չենք վճարի, և հասնեն դրան: Երկու օրում, ենթադրենք, 41-ից կհասցնեն 31-ի:
Երբ մարդիկ ասում են, բոյկոտեք այսինչ սուպերմարտկերտը, քաղաքացին ասում է՝ դե ի՞նչ բոյկոտեմ, այնտեղից ի՞նչ եմ գնում, 2000 դրամի առևտուր եմ անում, բացի դրանից, մեծահարուստներից ամեն մեկը 150-200 հազար դրամի առևտուր է անում, իմ տվածը կամ կա, կամ չկա: Քաղաքացին ներքուստ չի հավատում դրան: Շատ լոկալ բոյկոտներ էլ կան, որոնք չեն ստացվում:
Մեծահարուստների մի մասը չի վճարում էլեկտրաէներգիայի դիմաց, եթե ժողովրդի մի մասն էլ չտա, համակարգը կփլուզվի: Բայց պետք է կարողանալ հասնել դրան: Բազմաթիվ երկրներում նման հարցեր լուծել են, որովհետև կարողացել են համոզել մարդկանց, որ մենք կարող ենք: Հայաստանում կկարողանան համոզե՞լ, օգտագործել այդ տեխնոլոգիան, անմիջապես կտեսնենք լուծումը, եթե ոչ, ինչքան ուզում եք ցույցեր արեք, ուր ուզում եք գնացեք, ինչ ուզում եք արեք, արդյունքի չեք հասնի: Քաղաքացիական շարժումների էությունը դա է: Շատ լուրջ կազմակերպվածություն, գիտակցություն ունեցող մարդկանց խումբ է, որոնք կարողանում են անել քայլ՝ անօրինական հիմնարկներին կամ իշխանություններին դնելով անելանելի վիճակում, որևէ հնարավորություն չեն թողնում նրանց: Այստեղ ոչ մի գաղտնիք չկա: Մի քանի անգամ մարդիկ կարողացել են անել դա՝ Մաշտոցի պուրակում, Թռչկանում, ավելի մաստշաբային՝ տրանսպորտի դեպքում: Հիմա վախենում են, երբ տրանսպորտի թանկացման մասին են խոսում, աչքի առաջ ունեն օրինակը: Երկրորդ անգամ էլ ոչ մի պուրակում նման բան չեն անի: Գիտեն, որ ժողովուրդը ձևը գտել է և իրականացնելու է:
Մենք զոհ ենք դարձել մարդ-կուսակցություններին
-Մի կողմից էլ հասարակությունը կտրվել է քաղաքական գործընթացներից: Քաղաքական դաշտը, կարծես, մի շերտ է, որը կապ չունի հասարակության հետ: Բազմիցս հնչում են կարծիքներ, որ կուսակցությունների ինստիտուտը սպառել է իրեն: Նախորդ ամիս երկու նոր կուսակցություն է հիմնվել: Արդյո՞ք նոր կուսակցությունները կարող են նշվածի հակառակն ապացուցել:
-Այդ հարցի պատասխանը ստանալու համար պիտի պարզ հասկանանք, թե Հայաստանի քաղաքական կյանքում ինչ է կատարվում: Հայաստանում ստեղծվել է պատային քաղաքական, փակուղային վիճակ: Ինչո՞ւ է ստեղծվել, որովհետև գործող համակարգը, որը ստեղծվել է այս 25 տարվա ընթացքում, կարողացել է մշակել ստվերային մեխանիզմներ, որ Հայաստանում իսպառ վերացնի ազատ ընտրությունների հնարավորությունը: Կարծում եմ՝ չկա այդպիսի մարդ, որ ժխտի դա: Դրան զուգահեռ իսպառ վերացվել է արդարադատական համակարգը: Եթե դա չկա, կուսակցական գործունեության որևէ իմաստ չկա այս երկրում:
Կուսակցությունը կոնկրետ ինստիտուտ է, որը գործում է ըստ օրենքի, որտեղ հավաքվում են մարդիկ, ովքեր իրավունք են ստանում ժողովրդից, այսինքն՝ արդադատության նախարարությունից ըստ օրենքի գործունեություն ծավալել, հնարավորություն ունենալ ազատ ընտրություններին ստանալ քվեներ, անցնել կառավարման համակարգ և իրականացնել այն ծրագրերը, որոնց հավանություն է տվել ժողովուրդը: Հիմա մենք ի՞նչ ունենք՝ այդ հնարավորությունն իսպառ վերացված է: Կուսակցությունների անվան տակ գործող ինչ-որ խմբավորումներ ունենք, որոնք կուսակցություններ չեն: Դրանք ծրագրեր չեն ներկայացնում, գաղափարական ուղղվածություններ չունեն: Հայաստանում 70-ից թե 90-ից ավել գրանցված կուսակցություններ կան, որոնք ունեն մեկ խնդիր՝ իշխանափոխություն, ծրագիր, որ բաղկացած է մեկ բառից:
Եթե կուսակցությունն օրինական գործունեությամբ չի զբաղվում, բայց չի լուծարվում, դառնում է հրեշավոր երևույթ: Եվ այդ հրեշավոր կուսակցական խաղերի միջոցով ենք ստացել ուզուրպացված իշխանություն և պատային վիճակ: Սա է խնդիրների խնդիրը: Նայեք «Կուսակցությունների մասին» օրենքը, ցանկացած ցիվիլ երկրում եթե կուսակցությունը երկու անգամ չի մասնակցում, միանգամից լուծարվում է արդադարատության նախարարության կողմից: Դաշտը մաքրվում է: Ընտրություններին ցանկացած անօրինական քայլ անելու դեպքում լուծարվում է: Սա է կուսակցություններ ստեղծելու մեխանիզմը, որը բացակայում է Հայաստանում: Եվ մենք զոհ ենք դարձել այդ մարդ-կուսակցություններին:
Հիմա նորից ստեղծվում են 2-3 կուսակցություններ, որոնք կրկին ասում են՝ իշխանափոխություն: Ի՞նչ է փոխվելու, ոչ մի բան: Բայց ի՞նչ է նշանակում իշխանափոխություն՝ ոչ մի կուսակցություն թղթի վրա տպած չի տալիս: Սա է, որ երկրում ստեղծել է պատային վիճակ:
Ինչի՞ է դա բերում: Ստեղծվում են էքստրեմիստական խմբեր, որոնք ասում են՝ զենք կկիրառենք: Բնակչությանը բացատրում են, որ այսպես-այսպես է, բնակչությունն էլ ընդունում է, որ գործող պետական համակարգն անօրինական է, վաղուց յուրացված է, ուզուրպացված է անօրինական կուսակցության կողմից: Այն էլ կուսակցություն չէ: Գիտեք, թե «Հանրապետականն» ի՞նչ է` օլիգարխիկ համակարգ է, մեծահարուստների ակումբ է: Եկողները, փաստորեն, հասկանալով դա, զբաղվում են անհասկանալի գործունեություամբ, որից որևէ բան չի փոխվում: Ստեղծվում են էքստրեմիստական խմբեր, որոնք ասում են, որ զենք կիրառելով կհեռացնեն այդ ուզուրպատորական ակումբը պետական կառավարման համակարգից: Եվ անմիջապես հայտնվում են բանտում՝ ունենք Շանթի խնդիրը, Ժիրայր Սեֆիլյանի խումբը, և մարդիկ, ովքեր նույն մոտեցումն ունեն: Կան կուսակցություններ, որոնք ուզում են մտնել կեղծված ընտրությունների մեջ՝ լուծելու համար, ինչպես իրենք են ասում, ընդդիմափոխության խնդիրը: Օրենքում չկա այնպիսի բան, որ կուսակցությունը կարող է ունենալ ընդդիմափոխության ծրագիր: Այս նոր ստեղծված կուսակցություններում հենց դա եմ տեսնում: Անունը դնում են իշխանափոխություն, իսկ իրականում գործունեություն են ծավալում իշխանափոխության համար:
Ընդդիմություն լինելը նույնպես դարձել է շահավետ գործելաոճ
-Այսինքն՝ հիմա ընդդիմությա՞ն համար պայքար է ընթանում:
-Ընդդիմության համար պայքար է, որովհետև ընդդիմություն լինելը նույնպես դարձել է շահավետ գործելաոճ: Դա է պարզ վիճակը: Հիշում եմ, մի քանի ամիս առաջ մի խումբ ոստիկանապետին նամակ է գրել, որ այս պատային իրավիճակը շատ վտանգավոր է, ինչքա՞ն պիտի նոր ստեղծվող խմբերը ձերբակալեք, բանտ նստեցնեք: Պատմության մեջ նման օրինակներ կան: Վերջին օրինակը Եգիպտոսում է եղել, երբ օրինական ընտրված նախագահին (Մուհամեդ Մուրսիին- հեղ.) բանակը հեռացրել է, դատապարտել են, մահապատիժ են տվել: Սրանց խմբավորումն սկսեց դատավորներ խփել: Մեքենաները կանգնեցնում էին, դատավորներին խփում:
Իռլանդիայում այնպիսի ժամանակ է եղել, երբ գործող համակարգը պատային վիճակ է ստեղծել, և հենց ինքն էր խփում կուսակցական լիդերներին: Այն բերեց նրան, որ հակառակը սկսվեց: 70-ական թթ. երկիրը մի կերպ կարողացավ դուրս գալ պատային վիճակից:
-Ինչպե՞ս ճեղքել այդ պատային վիճակը:
-Առաջինը՝ գիտակցելով, թե խնդիրը որտեղ է, մենք փորձեցինք կարճ բնութագրել՝ պատային վիճակ, երկրորդը՝ հասկանանք, թե ինչպես է արվում դա: Մեզ մոտ բոլոր հույսերը դեռ դրված են փրկիչների կամ լիդերների վրա, կամ նույն կուսակցություններն են, որ մտածում են, թե կարող են լուծել դա: Կուսակցություններն ու խմբավորումներն ունեն մեկ խնդիր՝ օգտվել այս վիճակից, և ուզուրպատորական համակարգը մեկից հանել մեկ այլը դնել, և նման գիտակցություն ունեցող կազմակերպությունները երբեք թույլ չեն տա փոփոխություններ կատարել: Բազմաթիվ ընտրություններին տեսել եք, որ հետընտրական շրջանում այս կամ այն կուսակցապետը առավելություն է ստացել, տեսնում ենք մյուսների պահվածքը, թե ինչպես են գնում դեպի գործող ռեժիմը՝ մեկուսացնելով նրան. 2008 թ. (մինչ այդ դեռ չեմ ասում), 2013 թ.: Ոչ ոք թույլ չի տա իրենցից մեկն առաջ անցնի: Այ սա ինչպե՞ս հաղթահարել: Բոլոր այն հանրությունները, որոնք հասկացել են դա, խնդիրները ձևակերպել են, ու գիտակցել են, որ երբևէ չի կարելի համակարգային փոփոխության խնդիրը կապել այս կամ այն ուժին իշխանության բերելու հետ:
-Իսկ ո՞ւմ հետ պիտի կապել:
-Ոչ մեկի, լուծում են դա, այնուհետ ազատ ընտրություններ են իրականացնում:
-Քաղաքացիներից չէ՞ կախված:
-Քաղաքացիներից է կախված, միայն նրանք կարող են անել: Այս իրավիճակից տուժում են միայն պարզ քաղաքացիները, իսկ մնացած ամեն մեկն իր խաղերի մեջ իրենը պոկում է: Ձեզ թվում է՝ գործող կուսակցություններից քանի՞սը կցանկանան, որ ազատ ընտրություններ լինեն երկրում: Յուրաքանչյուրը գիտի, որ այդ դեպքում ոչ մի շանս չունի: Իսկ ժողովուրդն էլ դեռ շարունակում է պահել հույսեր, նորից խաբում են, խաբում: Տասնամյակներ կարող է տևել մինչև ձևակերպենք խնդիրը:
