Մեր զրուցակիցն է «Մարտի 1»-ի դեպքերն ուսումնասիրող Փաստահավաք խմբի ղեկավար Անդրանիկ Քոչարյանը:

- Պարոն Քոչարյան, ըստ էության, որո՞նք էին Փաստահավաք խմբի գործունեության կասեցման դրդապատճառները: Իշխանության բարձրագույն օղակների համար բացահայտվելու վտա՞նգ կար:

- Կասեցման գործընթացն ավելի շուտ էր սկսվել, քան բուն կասեցումն իրականություն դարձնելը, այսինքն՝ Սերժ Սարգսյանի հունիսի 6-ի հայտարարության ի հայտ գալը, որովհետեւ խմբի ներսում, երբ քննարկում էինք Համլետ Թադեւոսյանի մահվան հանգամանքները եւ զեկույց էինք պատրաստում, խնդիրներն արդեն ակներեւ էին, բայց էլի հետեւանքներ չէին առաջացնում: Վերջին հաշվով` խումբը կազմված էր իշխանության, Հայ ազգային կոնգրեսի ու «Ժառանգության» երկուական փորձագետներներից, ինչպես նաեւ Մարդու իրավունքների պաշտպանության գրասենյակի մեկ ներկայացուցչից: Քննարկումները շատ բուռն էին ընթանում, բայց մեր մտքով չէր անցնում, որ զեկույցից հետո արմատական որոշում կկայացվի եւ, ընդհանրապես, կդադարեցվի խմբի գործունեությունը: Այսինքն՝ նրանք հետեւում էին խմբի ներսում կատարվող աշխատանքներին եւ տեղեկատվության պակաս, բնականաբար, չունեին: Ավելին` համոզված էին, որ մեր մյուս զեկույցները, եթե իհարկե հաջողվեր առաջին զեկույցը, պետք է խմբի անունից դուրս գար: Տեղյակ էին նաեւ, թե մենք ինչ ուսումնասիրություններ էինք կատարել Տիգրան Աբգարյանի մահվան հանգամանքների, ապօրինի միջոցների կիրառման հետ կապված: Եվ երբ մենք հրապարակեցինք հատուկ միջոցների զեկույցը, տուժողների իրավահաջորդներն այդ զեկույցի մեջ տեսան` իրենց որդին կոնկրետ որ կրակոցից կարող էր մահացած լինել:

Զեկույցը բավական լավ էր պատրաստված իմ եւ տիկին Սեդա Սաֆարյանի կողմից, կարող էր նաեւ խմբի անունից լինել, եթե Վահե Ստեփանյանը չլքեր Փաստահավաք խումբը: Ի դեպ, Վահե Ստեփանյանի դիմումի մասին ես իմացա ԱԺ վերջին լսումների ժամանակ, երբ Գեւորգ Կոստանյանը ցույց տվեց Սերժ Սարգսյանին ուղղված` Վահե Ստեփանյանի նամակը, որում խնդրում էր դադարեցնել իր աշխատանքները: Այսինքն՝ այնպիսի ճնշումներ են եղել խմբի անդամների նկատմամբ, որ օմբուդսմենի կողմից նշանակված փորձագետը, որը խմբի ղեկավարն էր, ստիպված էր հրաժարվել: Պարզվում է` իրեն պարտադրել էին, որպեսզի դիմում գրի եւ դուրս գա, չնայած դիմումի հարց երբեք չէր եղել, որովհետեւ Փաստահավաք խմբի կազմավորումը լրիվ այլ մեխանիզմով է եղել: Ինչեւէ: Այսինքն՝ իրենք գիտեին նաեւ, որ մենք բազմաթիվ լսումներ ենք իրականացրել զինված ուժերի կիրառման հետ կապված, բավական շատ զինվորականներ էինք հրավիրել: Հրավիրել էինք նաեւ այդ ժամանակվա ոստիկանապետ Հայկ Հարությունյանին, ով երկու անգամ եկավ Փաստահավաք խմբի դռան մոտ, երկու դեպքում էլ չկարողացավ իրեն հավաքել ու ներս մտնել, իր օգնականը մտավ, ասաց` գալիս է, բայց այդպես էլ անհետացավ: Այսինքն` ուրիշ բան է, որ խմբից դուրս ինչ-որ պաշտոնյաներ ինչ-որ բաներ են խոսում, բայց երբ գալիս էին փակ դռների մոտ եւ պետք է պատասխանեին կոնկրետ հարցերի, ինչքան էլ պատրաստված գային, անպայման տեսախցիկի առջեւ սկսում էին ասել այլ բաներ:

ԱԺ լսումների ժամանակ Ռոբերտ Քոչարյանի վերաբերյալ Նիկոյանի ասածը, թե ինչու նախկին իշխանությանը չեն կանչում հարցաքննության, պարզապես մանկական դատողություն էր իրենց այն պահվածքի համեմատ, որ մենք լսել ենք թե´ ներքին զորքերի, թե´ բանակի բարձրաստիճան պաշտոնյաներից: Իրենք գիտեին, որ եթե մի զեկույց ստացել են, մյուսը չի ստացվի: Երբ Դավիթ Հարությունյանը եւ Արմեն Հարությունյանը Պրեսկոտին համոզում էին, թե խմբում խնդիրներ կան, ստում էին, որովհետեւ խմբում երբեք խնդիրներ չեն եղել: Խմբում եղել են աշխատանքային բանավեճեր, իսկ դրանք միանգամայն բնական են, որովհետեւ առանց կարծիքների բախման` անհնար կլիներ, վերջին հաշվով, կար իշխանական տեսակետ՝ Համլետ Թադեւոսյանի մահվան հանգամանքների հետ կապված: Ըստ այդ տեսակետի, Համլետը ցուցարարների նետած նռնակը մարմնով փակել եւ զոհվել էր: Բայց եր մենք այդ փորձագետների նյութերը սկսեցինք ուսումնասիրել, տեսանք, որ այդպիսի պայթյուն չի եղել, եւ գործը շինծու է: Այդ ամբողջ «գործը» մենք ջարդեցինք: Բեկորներ Համլետ Թադեւոսյանի մարմնի մեջ չէին հայտնաբերվել:

Մի խոսքով` իշխանությունը հասկացավ, որ խումբը` չնայած փորձագետների փոքրաթիվ կազմին, կարողացավ առաջին զեկույցը պատրաստել, հետեւաբար կարող էր պատրաստել նաեւ մյուսները: Բայց մենք շարժվեցինք Եվրոխորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի վերջին՝ 16.77 բանաձեւով, որտեղ խմբի անդամներին հորդորում էին շարունակել աշխատանքները եւ հանրությանը ներկայացնել կատարած աշխատանքների մասին մյուս զեկույցներ եւս: Ես եւ տիկին Սաֆարյանն օգտվեցին այդ հնարավորությունից եւ հանրությանը ներկայացրինք նաեւ մյուս չորս զեկույցները, որոնք կազմված էին մեր վեց ամսվա հավաքած նյութերի հիման վրա:Կարծում եմ` զեկույցներից ամենահիմնարարը վերջինն է որից մեկ օրինակ ես խորհրդարանական լսումների ժամանակ տվեցի Գեւորգ Կոստանյանին: Նա պետաիրավական հանձնաժողովի նախագահ էր ընտրվել, իսկ այդ զեկույցում ամենահիմնական հարցն է արծարծված. ի՞նչ է տեղի ունեցել Մարտի 1-ին: Մենք գիտեինք, որ ցուցարարների նկատմամբ անհամաչափ ուժ է կիրառվել, եւ դրանում բանակի մասնակցության փաստն անհերքելի է:

- Ո՞րն էր այդ գաղտնի 0038 հրամանի իրական նպատակը: Ի՞նչ կարելի է եզրակացնել ՀՀ պաշտպանության այն ժամանակվա նախարար Միքայել Հարությունյանի եւ ՊՆ մյուս պաշտոնյաների հարցաքննությունից:

- 0038 հրամանի ի հայտ գալը եղել էր շատ ավելի ուշ, մինչ այդ մենք բանակի մասնակցության խնդրին անդրադարձել էինք, երբ մեր ձեռքին հայտնվել էին հսկայական քանակի թե´ տեսանյութեր, թե´ լուսանկարներ, որոնք մենք ուղարկել էինք փորձաքննությունների: Հարցաքննված զինվորականներից վերցրել էինք այդ էպիզոդներն ապացուցող բացատրություններ, քանի որ ՀՀ պաշտպանության նախարարի առաջին տեղակալ եղած ժամանակվանից քաջատեղյակ էի տրվող հրամանների կարգին, թե ինչ մեխանիզմներով են դրանք տրվում: Իսկ փետրվարի 23-ին Ռոբերտ Քոչարյանի մոտ հրավիրված խորհրդակցությունը եղավ այն հիմքը, որտեղ ուժայիններին համապատասխան հրահանգներ էին տրվել:

0038 գաղտնի հրամանի մասին մենք հետո ենք իմացել, եւ դա ներառելով` արդեն ամբողջացել է բանակի ներգրավման ողջ խճանկարը: Այդ հրամանի մասին չէի կարող այդ ժամանակ հարցաքննել Միքայել Հարությունյանին, որովհետեւ դա ի հայտ էր եկել շատ ավել ուշ: Իր հետ հարցաքննության ընթացքում նա ասում էր, որ ինքն այդ ժամանակ եղել է Վրաստանում, իսկ բանակը միայն օգնել է ներքին զորքերին տրանսպորտային միջոցներ տրամադրելով: Մինչդեռ ներքին զորքերի զորամասերի հրամանատարները ՊՆ-ին հակասող բացատրություններ էին տալիս` նշելով, որ իրենք ոչ մի բանակային տրանսպորտային միջոց չէին օգտագործել: Այսինքն՝ մենք ապացուցեցինք, որ այդտեղ նստածները բանակի զինվորներ էին, որոնք ինքնաձիգ էին կրում: Այս եւ այլ ստեր հետագայում ի հայտ բերեցինք, եւ գնալով պատկերը պարզ էր դառնում եւ հասկանում էինք, թե իրականում ինչ էր տեղի ունեցել: Եթե չլուծարեին Փաստահավաք խումբը, մենք շատ բաներ ջրի երես կհանեինք, եւ իրենք դա գիտեին, որովհետեւ խումբն օժտված էր բավական լայն լիազորություններով: Երբ ասում եմ` «մենք», նկատի ունեմ ինձ եւ տիկին Սաֆարյանին, մնացածները պարզապես լրացրել էին խմբի կազմը: Բայց նրանք մեզ համար խոչընդոտներ չէին ստեղծում: Խոչընդոտ դարձան այն ժամանակ, երբ սկսեցին նրանց օգտագործել խումբը լուծարելու համար: Նրանց պարզապես հրահանգեցին, որ այլեւս չգան նիստերին, ու չեկան: Իսկ այդ ներկայությունը պարզապես անհրաժեշտ էր թեկուզ քվորում ապահովելու համար: Ամենացավալին այն էր, որ քիչ առաջ իմացա, որ Վահե Ստեփանյանին ստիպել էին դիմում գրել: 

- «Մարտի 1»-ը բացահայտված չէ, իշխանություններն էլ մինչեւ հիմա չեն փոխվել: Ինչ եք կարծում` այսօրվա իշխանություններն ունե՞ն հնարավոր «Մարտի 1» կրկնելու ռեսուրս, եթե իշխանությունն ուժով պահելու անհրաժեշտություն առաջանա:

- Մահվան 10 դեպքերից Համլետ Թադեւոսյանի մահը համարում եմ բացահայտված, ինչպես նաեւ` Տիգրան Աբգարյանինը եւ «Չերյոմուխա 7»-ով կատարված 3 սպանությունները: Այսինքն` 10 սպանություններից 5-ը կարելի է բացահայտված համարել, մնում է միայն իրավական ձեւակերպումներ տալ: Իսկ եթե իշխանությունը ուժով պահելու անհրաժեշտություն առաջանա, եւ վերջինս չունենա որեւէ արտաքին աջակցություն, ինքը կարող է շատ հանգիստ ուժ կիրառել: Հիմա դա ավելի մատչելի է, որովհետեւ այլեւս չկա այն խոչընդոտը, որ կար Ռոբերտ Քոչարյանի ժամանակ, այն է՝ արտակարգ դրություն հայտարարելու դեպքում բանակի ուժերի ներգրավումը: Հիմա այդ խնդիրն իշխանությունը լուծել է` օրենքի մեջ համապատասխան փոփոխություն մտցրելու միջոցով: Այնպես որ, այժմ օրենքը թույլ է տալիս ըստ անհրաժեշտության բանակն օգտագործել ներքաղաքական զարգացումներում: Ինչպես ասում են` «մեռնեմ օրենքին»:

Հարցազրույցը վարեց Գեւորգ Ղահրամանյանը