(Սկիզբը՝ նախորդ թողարկման մեջ)

Սույն վերլուծության առաջին հատվածում անդրադարձել էինք օգոստոսյան ռազմական սրացումներին, մասնավորապես՝ Գանձասարի ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերի սանձազերծած նախահարձակ գործողություններին, որոնք սկսվել էին օգոստոսի 1-ին եւ լարման կիզակետին հասել օգոստոսի 3-ին: Այդ օրը թշնամին՝ բացի տարբեր տրամաչափի հրաձգային զինատեսակներից, կիրառել էր ականանետեր, նռնականետեր, հարվածային ԱԹՍ-ներ, ինչից մահացու վիրավորում էր ստացել Արցախի պաշտպանական բանակի երկու պայմանագրային զինծառայող: Եվս 14 հոգի տարբեր աստիճանի վիրավորումներով տեղափոխվել էր հիվանդանոց:

Վերլուծականի այս հատվածում կարծարծենք Ադրբեջանի «միջանցքային» նկրտումների, հավակնությունների թեման, կփորձենք հասկանալ, թե ինչ պահանջներ ու ծրագրեր էին դրված Արցախի դեմ Ադրբեջանի հերթական ագրեսիայի հիմքում, որն է Ադրբեջանի այս պահի առաջնային օրակարգը եւ այլն։ Հայաստանում եւ Արցախում տիրապետողն այն կարծիքն է, համաձայն որի՝ հակառակորդի հրահրած սադրանքները նպատակ ունեն դրդելու հայկական կողմին գնալ հերթական զիջումների: Այսինքն ստիպել Հայաստանին՝ որպես 44-օրյա պատերազմում պարտված կողմի, առաջնորդվել բացառապես իրենց պայմաններով:

Որո՞նք են այդ պայմանները եւ ի՞նչ են դրանք ենթադրում. 1/ այսպես կոչված՝ «Զանգեզուրի միջանցքի» բացում, որը թուրք-ադրբեջանական զույգի վաղեմի երազանքն է. 2/ Ադրբեջանի հետ «Խաղաղության պայմանագրի» ստորագրում, ինչը կնշանակի Հայաստանի կողմից Արցախի՝ որպես Ադրբեջանի մասի, ճանաչում եւ արցախահայության էթնիկ զտում. 3/ Արցախի պաշտպանության բանակի լուծարում, ինչը էապես կհեշտացնի Ադրբեջանի տարածքային հավակնությունների իրագործումը: Օգոստոսի 3-ին չլիներ Արցախի ՊԲ-ի հակազդեցությունը՝ ադրբեջանական ագրեսիայի հետեւանքները կարող էին շատ ավելի ցավալի լինել:

Մտայնությունը, թե վերոնշյալ զիջումները կզսպեն Ադրբեջանի նախահարձակ վարքագիծը, խոր մոլորություն է: Զիջումները միայն ավելի են բորբոքում Բաքվի հարձակողական ջիղը, իսկ Հայաստանին դարձնում ավելի թույլ եւ խոցելի: Հետպատերազմական մոտ երկու տարվա փորձը համոզիչ կերպով ցույց է տալիս, որ զիջումներից հետո Ադրբեջանը միշտ նոր պահանջներ է ներկայացնում, որպես կանոն, ստանալով ավագ «եղբոր»՝ Թուրքիայի համակողմանի աջակցությունը: Թուրքիան չի թաքցնում, որ Հայաստանին եւ նրա հետ իր հարաբերություններին առնչվող ցանկացած հարց համաձայնեցնում է Ադրբեջանի հետ:

Միաժամանակ այդ երկիրը միջամուխ է լինում եւ սատարում է բոլոր այն պահանջների ու պայմանների իրագործմանը, որոնք Ադրբեջանը ներկայացնում է ՀՀ-ին, եւ ամեն անգամ հորդորում մեր իշխանություններին դրական արձագանքել Ադրբեջանի «կառուցողական նախաձեռնություններին»: Այդ պահանջները մի դեպքում վերաբերում են «Զանգեզուրի միջանցքի» բացման ադրբեջանական տարբերակին, մյուս դեպքում Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագրի հաստատման կամ սահմանագծման ու սահմանազատման գործընթացներին:

Հայաստանի համար ամենացավոտ եւ զգայուն հարցը ներկա դրությամբ «միջանցքների» թեմայով հակառակորդի շահարկումներն են, եթե չասենք՝ ճնշումները: Իլհամ Ալիեւը ամենասկզբից հայտարարում էր, թե «Զանգեզուրի միջանցքը» պետք է ունենա ճիշտ նույն կարգավիճակը, ինչպիսին Լաչինի միջանցքն է: Դա, ըստ երեւույթին, ադրբեջանական կողմին չհաջողվեց իրականացնել, քանզի 2020թ. նոյեմբերի 9-ին Մոսկվայում ստորագրված՝ Փաշինյան-Պուտին-Ալիեւ եռակողմ հայտարարության մեջ չկա նման կետ: «Միջանցքային» տրամաբանության շրջանակում արձանագրված միակ դրույթը վերաբերում է Լաչինի (Բերձոր) գործող միջանցքով նոր երթուղու կառուցմանը:

Դա վերը հիշատակված Հայտարարության 6-րդ կետն է, որում մասնավորաբար նշված է. «Լաչինի միջանցքը (5 կմ լայնությամբ-Գ.Բ.), որն ապահովելու է ԼՂ-ի կապը Հայաստանի հետ՝ ընդորում շրջանցելով Շուշի քաղաքը, մնում է ռուսական խաղաղապահ զորակազմի վերահսկողության տակ: Կողմերի համաձայնությամբ ԼՂ-ի եւ Հայաստանի միջեւ կապն ապահովելու համար առաջիկա երեք տարիների ընթացքում պիտի հաստատվի Լաչինի միջանցքով (по Лачинскому коридору-Գ.Լ.) նոր երթուղու կառուցման նախագիծ, որից հետո ռուսական խաղաղապահ զորակազմը կվերատեղակայվի՝ այդ երթուղին պաշտպանելու համար»:

Հայտարարության մեջ ամրագրված այս պայմանավորվածությունից բխում է, որ՝ ա/ երեք տարվա ընթացքում կողմերի միջեւ պետք է, ուշադրություն դարձրեք, համաձայնեցվի նոր երթուղու կառուցման նախագիծը, այլ ոչ թե հապճեպ կառուցվի այն, ինչպես վարվեց ադրբեջանական կողմը իր տարածքում, եւ բ/ երթուղին պետք է լինի Լաչինի միջանցքի տրամաբանության տիրույթում, այլ ոչ թե դրա «երկայնքով», ինչպես թյուրիմացաբար կամ դիտավորյալ նշված է Հայտարարության հայերեն թարգմանության տարբերակում:

Սույն ակնհայտ տարընթերցումները, բնականաբար, մի շարք հարցերի տեղիք են տալիս: Օրինակ՝ ա/ Հայաստանը տվե՞լ է արդյոք իր համաձայնությունը, որ Լաչինի միջանցքին փոխարինի Կոռնիձորի նոր միջանցքը: Ի դեպ, այն ուղղակի ճանապարհ է եւ, փաստացի, չունի միջանցքի պարամետրերը, բ/ հայկական կողմից ո՞վ եւ ի՞նչ հիմքով է տվել նման համաձայնություն, եւ ինչո՞ւ է այն հակասում ռուսերեն ձեւակերպմանը, գ/ ինչպե՞ս է ապահովվելու ՀՀ-ից դեպի Արցախ Լաչինի միջանցքով անցնող կապուղիների՝ գազամուղ, էլեկտրաէներգիա, համացանց եւ այլն, անխափան աշխատանքը, եթե Լաչինի միջանցքը հանձնվում է Ադրբեջանին: Հարցերը շատ են, իսկ պարզաբանումները՝ զրո:

Թափանցիկության բացակայությունն ու չպարզաբանված հարցերը թույլ են տալիս մտածել, որ գործարքն իր մեջ «մութ անկյուններ» ունի: Դրանցից մեկն էլ Հայաստանի ու Արցախի իշխանությունների լուռ համաձայնությամբ եւ, որքան էլ տարօրինակ հնչի, նրանց գործուն աջակցությամբ Բերձորի, Աղավնոյի, Ներքին Սուսի հանձնման գործողությունն էր, որի իրականացումն ավարտվեց օգոստոսի 25-ին: Լաչինի միջանցքի հայկական բնակավայրերի խաղաղ հայաթափումը, փորձագետ դիտորդների մեկնությամբ, որեւէ իրավական հիմք չուներ եւ մարդու հիմնարար իրավունքների կոպտագույն ոտնահարում էր:

Եվրախորհրդի անդամ պետություններում, այդ թվում՝ խնդրո առարկա համայնքներում ապրող մարդկանց սեփականությունը, իրավագետ Անդրիաս Ղուկասյանի խոսքով, պաշտպանված է միջազգային կոնվեցիայով, եւ այն չէր կարող օտարվել անգամ Պուտինի, Ալիեւի եւ Փաշինյանի համատեղ որոշմամբ։ «Տվյալ համայնքների բնակիչները պետք է բողոք ներկայացնեն ՄԻԵԴ եւ խնդրեն մինչեւ բողոքի քննարկումը կասեցնել բոլոր այն գործողությունները, որոնք վտանգում են իրենց սեփականության իրավունքը»,- համոզված է Ղուկասյանը։ Ըստ նրա, ե՛ւ Սփյուռքի, ե՛ւ Հայաստանի իրավապաշտպան հանրույթները «ռեսուրսներ ունեն եւ կարող են այդ խնդիրը լուծել, եթե, իհարկե, քաղաքական առումով ազատ լինեն եւ չգտնվեն իշխանությունների արգելափակումների տակ»:

Իշխանությունների վարքագիծը, մեղմ ասած, համարժեք չէ աշխարհաքաղաքական առկա զարգացումների ոգուն, չնայած դրանից արդեն պետք չէ զարմանալ: Այսօր, երբ ԱՄՆ-ը եւ Ֆրանսիան Ադրբեջանից պահանջում են զորքերը դուրս բերել Շուշիի, Հադրութի, նախկին ԼՂԻՄ-ի բռնազավթած մյուս տարածքներից ու համաձայնել անվտանգության նախկին գոտում միջազգային խաղաղապահ ուժեր տեղակայելու առաջարկին, ՀՀ-ի եւ Արցախի իշխանություններն ապազգային դիրքորոշում են որդեգրել: «ՀՀ իշխանությունները, ըստ էության, աջակցեցին նախ՝ Քարվաճառում, ապաեւ Բերձորում հայերի էթնիկ զտմանը, այնտեղ բնակվող մարդիկ ստիպված եղան իրենց սեփականությունը լքել… Ստացվում է, որ ՀՀ ղեկավարությունը գործում է նույնկերպ, ինչպես Ռուսաստանի եւ Ադրբեջանի հանցավոր  իշխանությունները»,- «Լրագրի» հետ զրույցում նկատել է իրավագետը:

Պատմության մեջ սա, թերեւս, առաջին դեպքն է, որ հայրենի իշխանությունների կողմից հայեր են տեղահանվում: Սովորաբար նման վայրագություններ հայերի հանդեպ գործում էին թուրքերը: Դարեր շարունակ իր ազատության եւ ինչքի համար արդար պայքարի ելած հայը այսօր նորից հայտնվել է իր հողի ու հայրենիքի փրկության մարտադաշտում, բայց այս անգամ արդեն՝ յուրային իշխանությունների դեմ: Ուրիշ ի՞նչ է մնում անել, երբ աշխարհը լուռ է, թշնամին՝ ստոր, իշխանավորն՝ արծաթամոլ ու մատնիչ:

Գեւորգ Բրուտենց