Այսօր արդեն շատերը տարակուսանքով են նայում, թե ինչպես սկսվեց ինքնիշխան երկրների կողմից միջազգային իրավունքի նորմերի բացահայտ անտեսման գործընթացը։ Երկրները չեն ենթարկվում ՄԱԿ-ի եւ միջազգային դատարանների որոշումներին. ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության, ինքնապաշտպանության իրավունքի սկզբունքները վերածվում են ֆաշիզմի եւ ահաբեկչության խրախուսման մեխանիզմների, ցեղասպանություն եւ էթնիկ զտումներ իրականացնելու եւ տարածքներ զավթելու «ինքնապաշտպանության» կարգախոսով։ Այդ միտումներն անհանգստացնում են աշխարհում բոլորին։ Իսկ ի՞նչը դարձավ հեգեմոնի՝ ԱՄՆ-ի գլխավոր խթանը, որի մասին այդ երկրի իշխանությունները խոսում են միայն այսօր։

Որեւէ մեկի համար առեղծված չպետք է լինի, որ նման դրդապատճառը, որի մասին բացահայտ խոսում են միայն այսօր, Միացյալ Նահանգների` աշխարհում տիրելու կարողության կորուստն էր, այսինքն` իր անբաժան ուժը կորցնելու սպառնալիքը։ Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել։ Սա է պատմության տրամաբանությունը, եւ դրա գիտակցումը միշտ վրա է հասնում իր ժամանակին: Պետք է ասել, որ աշխարհում նման իրավիճակներ լինում են մի քանի դարը մեկ անգամ։ Առաջատար իշխանության փոփոխությունը հազվադեպ երեւույթ է. այն ուղեկցվում է միջազգային խոշոր ավերածություններով։ Եվ առանցքային խնդիրը սեփական իշխանությունն աշխարհում կորցնելու՝ առաջատար ուժի մտավախությունն է։

Վերը նկարագրվածը՝ սկսած Հին Հռոմի ճակատագրից՝ միշտ եղել է որպես միջազգային հարաբերությունների հանգուցային խնդիր։ Հիմա ոչ մի նոր բան չկա՝ ԱՄՆ-ը կանգնած է աշխարհում իր իշխանությունը կորցնելու վտանգի առջեւ։ Պատմության նշված ժամանակաշրջանների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ առաջնորդի դերից գիտակցված հեռանալը հազվադեպ երեւույթ է։ Ամենից հաճախ առաջնորդները (որոնք 18-րդ դարից ձեռք են բերել հեգեմոնի կարգավիճակ) անգթորեն ոչնչացրել են իրենց դերին հավակնողների ցանկացած նախադեպ: Հիշենք, թե ինչպես 18-րդ դարի սկզբին հեգեմոնի դերը ստանձնած Մեծ Բրիտանիան անխղճորեն հաղթեց նապոլեոնյան Ֆրանսիային՝ այն դիտելով որպես իր դերի սպառնալիք։

Նույնը եղավ Գերմանիայի հետ Առաջին համաշխարհային պատերազմում։ Բայց արդեն 1940-ականների սկզբին Գերմանիայի աննախադեպ հզորացման շրջանում նույն Մեծ Բրիտանիան իր դերը հանձնեց ԱՄՆ-ին եւ միացավ Գերմանիային հաղթած կոալիցիային։ Մենք կարող ենք ավելի հեռուն գնալ պատմության մեջ՝ ցույց տալով, թե որքան դաժան են առաջատար տերություններն իրենց դերին հավակնողների նկատմամբ: Նրանք, ովքեր ցանկանում են համոզվել նկարագրված միտումի ունիվերսալության մեջ, կարող են դիմել նույնիսկ ավելի վաղ օրինակներին։ Եվ այսօր, բնականաբար, աշխարհում բոլորի համար գլխավորն այն հարցն է, թե ինչպես է ԱՄՆ-ը հիմա արձագանքելու իր համար ստեղծված օրհասական իրավիճակին։

Դոնալդ Թրամփի ընտրվելուց ի վեր այս հարցը նյարդայնություն է առաջացրել ինչպես բուն ԱՄՆ-ում, այնպես էլ աշխարհի բազմաթիվ քաղաքական ընտրախավերի շրջանում: Նրա նախորդ նախագահության ժամանակաշրջանից արդեն հայտնի՝ «Առաջին հերթին Ամերիկան» եւ «Խաղաղություն ուժի միջոցով» թեզերը, ինչպես նաեւ եվրոպական անվտանգության ապահովման հիմնարար մոտեցումների մասին հայտարարությունները շատերի կողմից սկսել են ընկալվել որպես սպառնալիք իրենց անվտանգությանը եւ, ընդհանրապես, աշխարհի կայունությանը։ Ճիշտ է՝ սկզբում «հումորով» էին վերաբերվում որոշ երկրներ ԱՄՆ-ին միացնելու մտադրության մասին Թրամփի ասածներին, սակայն հետո ավելի լուրջ սկսեցին խոսել։

Վերջերս խոսվում էր նաեւ այն մասին, որ ԱՄՆ-ը հրաժարվում է «համաշխարհային ոստիկանի» իր դերից։ Կարծիքներ կան անգամ, որ այն Ամերիկան, որին բոլորը գիտեին Սառը պատերազմից հետո, այլեւս գոյություն չունի։ Եվ այն չի վերադառնա։ Ներկայիս վարչակազմը ԱՄՆ-ին դրել է ՌԴ-ի, բռնապետների, ավտորիտար ռեժիմների շարքում։ Արտաքնապես սա, իհարկե, հավանական է թվում, բայց բանն ամենեւին էլ «բռնապետների հետ ԱՄՆ-ի բարեկամության» մեջ չէ։ Մենք պետք է հասկանանք, որ բանը հանգում է Միացյալ Նահանգների ռազմավարական խնդիրների ու նպատակների ամբողջական փոփոխությանը։ Ըստ այդմ՝ արմատապես փոխվել է այս երկրի ազգային շահերի բնույթը։ Իսկ բռնապետների կամ ազատականների հետ աշխատանք միշտ իրականացվել է լրիվ այլ՝ ռազմավարական նախաձեռնությունների տրամաբանության հիման վրա։

Ինչպես ցույց են տալիս ԱՄՆ առաջնորդների ներկայիս հայտարարությունները, Թրամփն ԱՄՆ ամենաանխոհեմ առաջնորդը չէ։ Նա անկեղծ է աշխարհի հետ՝ խոսում է իր երկրի հնարավորությունների կորստյան մասին։ Մնում է, որ նա որոշի` աշխարհը հանձնե՞լ մեկ այլ կազմակերպության` կառավարելու համար, թե՞ կառուցել նոր աշխարհակարգ, որը կարող է պահպանել ԱՄՆ-ի երբեմնի դերը: Որպեսզի վերը նշվածը լրջորեն ընդունվի, արժե համառոտ նկարագրել աշխարհակարգը, որից ԱՄՆ-ն այժմ հրաժարվում է նման արմատական ձեւով։ Իզուր չէ, որ Եվրոպայի երկրները չեն կարողանում հասկանալ, թե ինչպես փոխարինել կործանվող, իրենց համար այդքան հարազատ ու հարմարավետ աշխարհին։

Նրանք չեն կարող պատկերացնել աշխարհն առանց ԱՄՆ-ի, եւ ահա ինչումն է բանը. Թերեւս, ոչ բոլորն են խորացել «Սառը պատերազմ» կոչվող այս կայուն կարգի էության մեջ։ Ես միտումնավոր տեղափոխեցի այս թեմայի քննարկումը հոդվածի վերջ, որպեսզի այս կարծիքին չհամաձայնող ընթերցողներին հնարավորություն տամ անտեսելու այս թեման՝ չվտանգելով հոդվածի թեմայի յուրացումը: Ես նկատել եմ, որ շատ մարդիկ, այդ թվում՝ հետազոտողներ, դժվարությամբ են ընդունում Ռուսաստանի դերի գաղափարը համաշխարհային գործերում, այդ թվում՝ աշխարհակարգերի կառուցման գործում։ Գաղափարը, որ Ռուսաստանը դարեր շարունակ եղել է «Եվրոպայի ժանդարմը», շատերի համար լիովին համոզիչ չէ:

Նմանապես՝ շատերը համաձայն չեն իրենց ծնած Եվրոպայի նկատմամբ ԱՄՆ-ի վերաբերմունքի բնույթի գնահատականին։ «ԿԳԲ-ի եւ ԿՀՎ-ի առճակատման» գաղափարն ավելի հոգեհարազատ է մարդկանց համար։ Թող մնան այս կարծիքին, եւ այս պրիզմայով նայեն, թե հիմա ինչ է կատարվում աշխարհում։ Ավելին՝ շատերը դեռ աշխարհը տեսնում են այսպիսի շարունակվող առճակատման արդյունքում: Ամեն դեպքում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հաստատված Յալթա-պոտսդամյան տիպի աշխարհակարգը կառուցվել է ԱՄՆ-ի ջանքերով, դաշինքով Բրիտանիայի հետ, որի հետ 1941 թվականին ընդունվել է Ատլանտյան խարտիան այս աշխարհակարգի ձեւավորման սկզբունքների վերաբերյալ:

Գաղափարական հողի վրա ազդեցության երկու հատվածի բաժանված Եվրոպան զրկվեց ինքնուրույն քաղաքական գործունեությունից եւ, փաստորեն, հայտնվեց գաղութի դերում։ Մասնավորապես, Արեւմտյան Եվրոպայի երկրները, միավորված ՆԱՏՕ-ի ռազմական դաշինքում, կուրորեն հետեւել են ԱՄՆ-ի հրահանգներին։ ԱՄՆ-ի կողմից խրախուսված ԽՍՀՄ մշտական սպառնալիքի քարոզչությունը Արեւմտյան Եվրոպային անկախության որեւէ շանս չթողեց։ Մնացած աշխարհը «պառկել» է ազդեցության հավասարակշռության նկարագրված սխեմայի ներքո։ Ամբողջ մարդկությանը ներարկվել է կապիտալիստական եւ սոցիալիստական ճամբարների առճակատման պատկերը։

Անկանխատեսելի շարժումներ ցույց տալու ցանկացած փորձ ճնշվել է։ Մարդիկ սովորեցին մտածել, որ այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում, ԿՀՎ-ի եւ ԿԳԲ-ի մեքենայություններն են։ Ծնվեց գլոբալ հասարակություն, որի համար աշխարհը սկսվեց եւ ավարտվեց այս հրեշների մեքենայություններով: Թե ինչու Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հաղթողները, կամա թե ակամա, համաձայնեցին կառուցել եւ աջակցել այնպիսի եռանկյունի, որը նվաճեց Եվրոպան եւ մնացած աշխարհը, քչերին էր դա հետաքրքրում: ԽՍՀՄ միջուկային սպառնալիքի առասպելը կաթվածահար արեց նույնիսկ նրանց կամքը, ովքեր հասկանում էին, թե իրականում ով է խրախուսում ԽՍՀՄ «դիվային» կերպարը։

Բոլորն առաջնորդվում էին միայն միջազգային կառույցների իմիջով եւ միջազգային նորմերով՝ դրանցում տեսնելով հավաքական անվտանգության ռեսուրս եւ ինչ-որ արդարադատություն։ Երբեմն ԱՄՆ-ը դրսեւորում էր այնպիսի երեւույթներ, որոնք խորացնում էին մարդկանց վստահությունը ձեւավորված աշխարհի քարոզվող պատկերի իրականության նկատմամբ։ Նման օրինակ է բազմազգ «ՄԱԿ-ի բանակը», որը 1950-ականների սկզբին գլոբալ գործողություն է իրականացրել Կորեայում։ Եվ այսպես բոլորն ապրեցին մինչեւ 1980-ականները։ ԱՄՆ-ը մնաց հեգեմոնի դերում՝ նվաճելով աշխարհի մնացած բոլոր սուբյեկտները։ Բայց կա ավելի ուժեղ բան, քան ցանկացած հեգեմոնի գործոնը՝ նվաճողը ակամա խթանել է առանձին նվաճվածների աճն ու զարգացումը։

Գլոբալիզացիան, ազատ առեւտուրը, ներդրումները, տեխնոլոգիական առաջընթացը աշխարհում նոր ուժեր ծնեցին եւ արժեզրկեցին աշխարհում հաստատված կարգը։ Քաղաքական կամքից եւ որոշակի գլոբալ գործառույթից զրկված Եվրոպան սկսեց բարոյապես դեգրադացվել եւ կորցնել իր ռազմավարական ներուժը։ ԱՄՆ-ի աչքում կորցնելով իր նշանակությունը՝ ԽՍՀՄ-ը գնալով վերածվում էր «ռազմավարական պղպջակի», որն անփոխարինելի գործառույթ չուներ։ Հեգեմոնը կանգնած էր մնացյալ աշխարհի առաջ՝ ինքն իրեն քաջալերված՝ ի դեմս Չինաստանի։ Եվ ինչ-որ պահի մենք պետք է լրջորեն մտածեինք, թե որքանով է օգտակար եւ անվտանգ Յալթա-պոտսդամյան աշխարհակարգի հնացած կառուցվածքը:

Ըստ ամենայնի, եկել են այն եզրակացության, որ այն պետք է լուծարվի։ Իսկ ժամանակը ցույց տվեց, որ չի սպասում։ Ռուսաստանի եւ Ուկրաինայի միջեւ պատերազմ հրահրելը դարձել է սանդղակ, որով Եվրոպան պետք է դուրս գա քաղցր քնից, իսկ մյուս բոլոր երկրները պետք է որոշեն իրենց տեղը փոփոխվող քաղաքական աշխարհում։ Եվ հիմա բոլորին պետք է հետաքրքրի գլխավոր հարցը՝ ինչպե՞ս է ԱՄՆ-ը փորձելու լուծել իր առջեւ ծագած ճակատագրական խնդիրը։ Ինչպես տեսնում ենք, հիմա առաջին ախտանիշն է ի հայտ եկել, որ ԱՄՆ-ի ներկայիս վարչակազմը հակված է հաշտվելու իրականության հետ: Ամենայն հավանականությամբ՝ ԱՄՆ-ը դեռ հակված է նեղացնելու իր ազդեցության տարածքը եւ ստեղծելու նոր Ամերիկա։

Բայց ամեն ինչ չէ, որ կախված է նրանցից. ինչպես տեսնում ենք, աշխարհի մյուս տերությունները չեն սպասում: Երեւի նրանք նույնպես ունեն իրենց պատկերացումները նոր աշխարհակարգի մասին։ Հույս կա, որ անխոհեմություն չեն ցուցաբերի։ Եթե ոչ, ապա աշխարհակարգի փոփոխության ներկա ժամանակաշրջանը թանկ կարժենա աշխարհի ժողովուրդներին:

Մանվել Սարգսյան